وزەی نوێبووەوە چییە و جۆرەکانی وزە چین؟

وزەی نوێبووەوە (Renewable Energy) چییە؟

وزەی نوێبووەوە کە زۆرجار بە وزەی پاک ناودەبرێت، لە سەرچاوە سروشتییەکان یان پرۆسەکانەوە بەدەست دێت کە بەردەوام دابین دەکرێن و دەگۆڕدرێن. بۆ نموونە خۆر بەردەوام دەدرەوشێتەوە و با لە شوێنی جیاوازدا دەهەژێت، هەرچەندە دەستگەیشتنیان بەندە بە کات و بارودۆخی کەشوهەوا.

سەرچاوەی وزەی نوێبوەوە زۆرن و لە هەر ساتێکدا لە دەوروبەرمان بەردەستن. لە بەرامبەردا سووتەمەنی بەردینی- خەڵوز، نەوت و گاز سەرچاوەی نوێنەبووەوەن کە سەدان ملیۆن ساڵ دەخایەنێت تا دروست دەبن. کاتێک سووتەمەنی بەردینی دەسوتێنرێت بۆ بەرهەمهێنانی وزە، گازی گەرمخانەیی زیانبەخش وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆن دەردەکەن.

وزەی نوێبووەوە لە ژیانی مرۆڤدا:

بەرهەمهێنانی وزەی نوێبوەوە زۆر کەمتر دەردانی پیسکەر بەرهەم دەهێنێت لە چاو سووتاندنی سووتەمەنی بەردینی. دوورکەوتنەوە لە سووتەمەنی بەردینی کە لە ئێستادا زۆربەی دەردانی گازی گەرمخانەیی پێکدەهێنن، بەرەو وزەی نوێبووەوە هەنگاوێکی پێویستە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانی کەشوهەوا.

لە کاتێکدا زۆرجار وزەی نوێبووەوە بە تەکنەلۆژیایەکی نوێ دادەنرێت. بەڵام ئەو وزەیەی لە سروشتدا هەیە لە مێژە بۆ گەرمکردنەوە، گواستنەوە، ڕووناکی و هاوشێوەکانی بەکاردەهێنرێت. بەڵام لە ماوەی ٥٠٠ ساڵی ڕابردوودا و بە تایبەتی لە ئەنجامی شۆڕشی پیشەسازیدا، مرۆڤەکان زیاتر ڕوویان لە سەرچاوەی وزەی هەرزانتر و پیسکەری وزەی وەک خەڵوز کردووە.

ئێستا کە ڕێگەی داهێنەرانە و کەم تێچووی کۆنترۆڵکردن و بەکارهێنانی وزەی با و خۆر لەبەردەستدایە، وزەی نوێبوەوە دەبێتە سەرچاوەیەکی گرنگی وزە و زیاتر لە سەدا ١٢ی بەرهەمهێنانی وزەی ئەمریکا پێکدەهێنێت. هەروەها فراوانبوونی وزەی نوێبووەوە لەسەر قەبارەی گەورە و بچووک ڕوودەدات، لە کێڵگە باییە گەورەکانەوە تا پانێڵی خۆری سەربان کە دەتوانن کارەبای بەرهەم هێنراو بفرۆشن بە تۆڕی نیشتمانی وڵاتان.

تەنانەت زۆرێک لە کۆمەڵگا گوندنشینەکان پشت بە وزەی نوێبوەوە دەبەستن بۆ گەرمکردنەوە و ڕووناکی. ئێستا وزەی نوێبوەوە لە زۆربەی وڵاتان هەرزانترە و تا سێ هێندەی سووتەمەنی بەردینی هەلی کار دروست دەکات.

سوودەکانی وزەی نوێبووەوە:

وزەی نوێبوەوە چەندین سوودی هەیە و ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر ئابووری و ژینگە و ئاسایشی نەتەوەیی و تەندروستی مرۆڤ هەیە. لێرەدا چەند سوودێکی بەکارهێنانی وزەی نوێبوەوە دەخەینەڕوو:

•  زیادکردنی متمانە و ئاسایشی تۆڕی کارەبای وڵاتان
•  دروستکردنی هەلی کار لە سەرانسەری پیشەسازییەکانی وزەی نوێبووەوە
•  کەمکردنەوەی دەردانی کاربۆن و پیسبوونی هەوا
• زیادکردنی سەربەخۆیی وزە لە وڵاتان
• فراوانکردنی دەستڕاگەیشتن بە وزەی پاک بۆ کۆمەڵگاکانی دەرەوەی تۆڕ یان دوور، کەنار دەریا یان دوورگەیی

لە درێژەی بابەتەکەدا جۆرە جیاوازەکانی وزەی نوێبوەوە دەخەینەڕوو:

وزه‌ی خۆر:

وزەی خۆر زۆرترین سەرچاوەی وزەیە و تەنانەت لە کەشوهەوای هەوریشدا دەتوانرێت بەکاربهێنرێت. ڕێژەی وەرگرتنی وزەی خۆر لەلایەن زەویەوە نزیکەی ١٠ هەزار جار زیاترە لە بڕی بەکارهێنانی وزەی مرۆڤ. بڕی وزەی خۆر کە لە یەک کاتژمێردا دەگاتە ڕووی زەوی زیاترە لە کۆی ئەو وزەیەی کە هەسارەکە بۆ ماوەی ساڵێکی تەواو پێویستی پێیەتی.

تەکنەلۆژیا خۆریەکان دەتوانێت گەرمکردنەوە و ساردکردنەوە و ڕووناکی سروشتی و کارەبا  بۆ زۆر بەکارهێنان دابین بکات. تەکنەلۆژیاکانی خۆر لە ڕێگەی پانێڵی فۆتۆڤۆڵتایکەوە یان لە ڕێگەی ئاوێنەیەکەوە کە تیشکی خۆر چڕ دەکەنەوە، تیشکی خۆر دەگۆڕن بۆ وزەی کارەبایی.

هەرچەندە هەموو وڵاتان بە یەکسانی بە وزەی خۆر بەختەوەر نین. بەڵام پشکێکی بەرچاو لە وزەی خۆر ڕاستەوخۆ لەبەردەستی هەر وڵاتێکدایە. هەرچەندە پێدەچێت سەرچاوەیەکی وزەی نوێبووەوەی تەواو بێت. بەڵام بڕی وزەی خۆر کە دەتوانین بەکاری بهێنین بەپێی کاتەکانی ڕۆژ و وەرز و هەروەها شوێنی جوگرافی دەگۆڕێت. تێچووی دروستکردنی پانێڵی خۆر لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا بە شێوەیەکی بەرچاو دابەزیوە. ئەمەش وایکردووە نەک هەر گونجاو بێت، بەڵکو زۆرجار هەرزانترین جۆری وزە بێت بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا.

هێزی با:

وزەی با وزەی جوڵەی هەوای جوڵاو بەکاردەهێنێت بە جووڵاندی تۆرباینە گەورەکانی با کە لەسەر وشکانی یان دەریا هەڵکەوتوون. وزەی با هەزاران ساڵە لە ناوچە جیاوازەکاندا بە کارایی تاڕادەیەک بەکاردەهێنرێت. بەڵام تەکنەلۆژیای وزەی بای سەر زەوی و دەریایی لە چەند ساڵی ڕابردوودا سەرنجی لەسەر زۆرترین کارەبای بەرهەم هێنراو بە تۆرباینەکانی بەرزتر و تیرەی ڕۆتۆری گەورەتر بووە.بە مەبەستی زیادکردنی توانای کێبڕکێ لە بەرهەمهێنانی کارەبا بە بەکارهێنانی با.

هەرچەندە تێکڕای خێرایی با بەپێی شوێنەکان جیاوازییەکی بەرچاوی هەیە. بەڵام توانای تەکنیکی جیهانی بۆ وزەی با لە بەرهەمهێنانی کارەبای ئێستای جیهانی زیاترە، و توانای بەس لە زۆربەی ناوچەکانی جیهاندا هەیە بۆ ئەوەی ڕێگە بدات بە جێگیرکردنی بەرچاوی وزەی با. زۆرێک لە ناوچەکانی جیهان خێرایی بایان زۆرە. بەڵام باشترین شوێنەکان بۆ بەرهەمهێنانی وزەی با هەندێکجار ناوچە دوورەکانن. وزەی بای دەریایی توانایەکی گەورە بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا پێشکەش دەکات.

وزەی گەرمی زەوی:

وزەی گەرمی زەوی لە وزەی گەرمی کەڵک وەردەگرێت کە لە ناوەوەی زەویەوە بەردەستە. گەرمی لە کۆگاکانی گەرمی زەوی بە بەکارهێنانی بیر یان ڕێگەی تر دەردەهێنرێت. بە بەکارهێنانی گەرمی سروشتی ژێر ڕووی زەوی دەتوانرێت وزەی گەرمی زەوی بەکاربهێنرێت بۆ گەرمکردنی ڕاستەوخۆی ماڵەکان یان بەرهەمهێنانی کارەبا.

ئەو خەزانانەی کە بە شێوەیەکی سروشتی ئەوەندە گەرمن کە بتوانن ڕژێن، پێیان دەوترێت خەزنەی گەرمی و ئەو خەزانانەی کە ئەوەندە گەرمن بەڵام بەهۆی هاندانی هایدرۆلیکییەوە بەرز دەکرێنەوە پێیان دەوترێت سیستەمی گەرمی زەوی بەرزکراوە.

وزەی ئاو:

وەک سەرچاوەیەکی وزەی نوێبووەوە، وزەی ئاو یەکێکە لەو بەرهەمانەی کە لە ڕووی بازرگانییەوە پەرەی پێدراوە. وێستگەی کارەبای ئاوی وزەی ئاوەکە دەردەهێنێت کە لە بەرزاییە بەرزەکانەوە دەڕوات بۆ بەرزاییە نزمەکان. دەتوانرێت وزەی کارەبای ئاو لە تانکی هەڵگرتنی ئاو و ڕووبارەکانەوە بەرهەم بهێنرێت. وێستگەکانی کارەبای ئاوی خەزنەکان پشت بە ئاو دەبەستن کە لە کۆگایەکدا هەڵگیراون و وێستگەکانی کارەبای ئاوی ڕووبارەکان وزە لە ڕۆیشتنی ئاوی ڕووبارەکانەوە وەردەگرن. ئەم سەرچاوە وزەیە زۆرجار دەتوانێت متمانەپێکراوتر بێت لە وزەی خۆر یان با (بەتایبەت ئەگەر مەل و با بێت نەک ڕووبار) و هەروەها ڕێگە دەدات کارەبا هەڵبگیرێت بۆ بەکارهێنان کاتێک خواست لەسەر لوتکە دەبێت.

زۆرجار کۆگاکانی کارەبای ئاو چەندین بەکارهێنانیان هەیە: دابینکردنی ئاوی خواردنەوە، ئاو بۆ ئاودێری، کۆنترۆڵکردنی لافاو و وشکەساڵی، خزمەتگوزارییەکانی کەشتیوانی و هەروەها دابینکردنی وزە. وزەی کارەبای ئاوی لە ئێستادا گەورەترین سەرچاوەی وزەی نوێبووەوەیە لە کەرتی کارەبا لە جیهاندا. ئەم وزەیە پشت بە شێوازی بارانبارین دەبەستێت و دەتوانێت کاریگەری نەرێنی لەسەر بێت بەهۆی وشکەساڵییەوە کە بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا یان گۆڕانی ئیکۆسیستەمەوە دروست دەبێت کە کاریگەری لەسەر شێوازی بارانبارین هەیە.

ژێرخانی پێویست بۆ دروستکردنی وێستگەی کارەبای ئاو دەتوانێت کاریگەری نەرێنی لەسەر ئیکۆسیستەمەکان هەبێت. هەر لەبەر ئەم هۆکارە زۆرێک لە توێژەران وزەی ئاوی بچووک بە بژاردەیەکی ژینگەدۆستتر دەزانن، بەتایبەتی بۆ کۆمەڵگاکانی شوێنە دوورەکان.

وزەی ئۆقیانوس:

وزەی زەریاکان لە تەکنەلۆژیا نوێکانەوە سەرچاوە دەگرێت کە وزەی جوڵەیی و گەرمی ئاوی دەریا بەکاردەهێنن، بۆ نموونە شەپۆل بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا. وزەی مەل و با جۆرێکی تری وزەی ئاوە کە ڕۆژانە دوو جار جەریانی مەل و با بەکاردەهێنێت بۆ لێخوڕینی مۆلیدەی تۆرباین. هەرچەندە جەریانی مەل و با بە پێچەوانەی سەرچاوەکانی تری وزەی ئاوەوە بەردەوام نین. بەڵام زۆر پێشبینی دەکرێن و بەمجۆرە. دەتوانێت قەرەبووی ماوەکانی کەمی لێشاوی مەل و با بکاتەوە دواتر.

سیستەمی وزەی زەریاکان هێشتا لە قۆناغی سەرەتایی گەشەکردندایە، لێکۆڵینەوە لەم بوارەدا کۆمەڵێک ئامێری نموونەیی شەپۆل و مەل و با لەخۆدەگرێت. پۆتانسێلی تیۆری بۆ وزەی زەریاکان بە ئاسانی لە پێداویستییەکانی ئێستای وزەی مرۆڤ تێدەپەڕێت.

وزەی بایۆلۆجی:

وزەی زیندەیی لە ماددە ئۆرگانییە جۆراوجۆرەکان کە پێیان دەوترێت بایۆماس وەک دار و خەڵوز و پیسایی ئاژەڵ و پیتی ئاژەڵەکانی تر بەرهەم دێت بۆ بەرهەمهێنانی گەرمی و کارەبا و بەرهەمی کشتوکاڵی. زۆربەی بایۆماس لە ناوچە گوندنشینەکان بۆ چێشت لێنان و ڕووناکی و گەرمکردنی شوێن بەکاردەهێنرێت، بەگشتی لەلایەن دانیشتوانی هەژارتر لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا. سیستەمی بایۆماسەی مۆدێرن بریتییە لە بەرهەم یان درەختی تایبەت، پاشماوەی کشتوکاڵی و دارستان، و ڕژێمی پاشماوەی ئۆرگانیکی جۆراوجۆر. ئەمڕۆ ئەم پرۆسەیە زۆر پاکترە و تێچووی کەمترە. بایۆماس بە گۆڕینی پاشماوەی کشتوکاڵی و پیشەسازی و ماڵان بۆ سووتەمەنی ڕەق و شل و گازی، وزە بە تێچووی ئابووری و ژینگەیی زۆر کەمتر بەرهەم دەهێنێت.

بەشێک لە تیشکی خۆر کە دەگاتە بەرگەهەوای زەوی لە ڕێگەی پرۆسەی فۆتۆسێنتێزەوە لە ڕووەکەکاندا هەڵدەمژرێت و هەڵدەگیرێت. زۆرترین کارایی گۆڕینی وزەی خۆر لەم پرۆسەیەدا لە نێوان 5-6%دایە. ڕووەک سەرچاوەی هەڵگرتنی کاربۆن و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە هەوا هەڵدەمژن و وەک کاربۆن هەڵیدەگرن. کاتێک ڕووەکێک لەلایەن ئاژەڵێکەوە دەخوات، بەشێک لە کاربۆنی ناو ڕووەکەکە دەگۆڕێت بۆ وزە و بەشێکی دیکەش لە شانە زیندووەکاندا هەڵدەگیرێت. بەشی سێیەم لەگەڵ پاشماوەی ئاژەڵان دەردرێت. ئەگەر دار یان ڕووەک بسووتێن، جگە لە وزە، زۆربەی کاربۆنی هەڵگیراو لە شێوەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن دەردەچێت و بەشێکی دیکەش لەناو خۆڵەمێشەکەدا دەمێنێتەوە.

وزە کە لە سووتاندنی بایۆماسەوە دروست دەبێت دەبێتە هۆی دەردانی گازی گەرمخانەیی، بەڵام بە بەراورد بە سووتاندنی سووتەمەنی بەردینی وەک خەڵوز، نەوت یان گازی سروشتی دەردانی گازی گەرمخانەیی زۆر کەمترە. بەڵام وزەی بایۆلۆجی تەنها پێویستە لە بەکارهێنانی سنوورداردا بەکاربهێنرێت چونکە دەتوانێت ببێتە هۆی دارستانبڕین و گۆڕینی بەکارهێنانی زەوی بە زیادکردنی بەکارهێنانی لە کێڵگە و دارستانەکاندا کە ئەگەری کاریگەری نەرێنی لەسەر ژینگەیی هەیە.

وزەی هایدرۆجین و خانەی سووتەمەنی:

یەکێک لە پرسە گرنگەکان سەبارەت بە وزە نوێبووەکان، نەتوانینی هەڵگرتنی وزەیە لەوان بە شێوەیەکی پراکتیکی. بێگومان ئەم بابەتە کێشەی بایۆماس نییە، چونکە ئەو سووتەمەنیەی کە بە بایۆماس ئامادە دەکرێت، وەک ئیتانۆل و میتانۆل و بایۆدیزڵ، دەتوانرێت دواتر هەڵبگیرێت و بەکاربهێنرێت. لە لایەکی ترەوە ئەو وزە کارەباییەی کە لەلایەن وزەی خۆرەوە دابین دەکرێت یان وزەی پۆتانسێلی بەنداو و ڕووبارەکان، گەرمی زەوی و با، ناتوانرێت دواتر هەڵبگیرێت و بەکاربهێنرێت.

هەروەها پاتریەکان هەڵبژاردەیەکی گونجاو نین بەهۆی توانای سنووردار لە بارودۆخی ئێستای بەرهەمهێنان و بەکارهێنان، نرخێکی بەرز و تەمەنی تاڕادەیەک کورت. یەکێک لە چارەسەرەکان بۆ پرسی هەڵگرتنی وزەی کارەبایی بریتییە لە بەرهەمهێنانی هایدرۆجین لە وزەی کارەبایی بەرهەم هێنراو لە سەرچاوە نوێبووەکان، بە ئەلکترۆلیزەکردنی ئاو. کاتێک هایدرۆجین بەرهەم هات، دەتوانرێت هەڵبگیرێت و دواتر لەکاتی پێویستدا بەکاربهێنرێت. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە هایدرۆجین بەتەنها سەرچاوەیەکی وزە نییە وەک خەڵوز و نەوت و گاز و خەزنەیەکی سروشتی هایدرۆجین نییە.