بەرزترین درەختی ئێستای جیهان کە نازناوی هایپەریۆن (Hyperion ) ی لێنراوە، بەشێکە لە دارە سیکۆیاکانی کەنار دەریا هەمیشە سەوزەکانی پارکە نەتەوەییەکەی ڕیدوود لە ویلایەتی کالیفۆرنیا لە ئەمریکا. شوێنی وردی درەختی هایپەریۆن بۆ ماوەیەکی زۆر وەک نهێنیەک پارێزراو بوو بۆ ئەوەی ئەگەری زیانگەیاندن بە دارەکە نەگات. ئەگەر دەتەوێت زیاتر دەربارەی بەرزترین درەختی جیهان بزانیت، تا کۆتایی ئەم بابەتە لەگەڵمان بمێنەرەوە.
تا ساڵی ٢٠٠٦، بەرزترین درەختی ناسراو لە جیهاندا دارێکی زەبەلاحی کالیفۆرنیا بوو کە درێژییەکەی ١١٢ مەتر بوو و بە “زەبەلاحی ستراتۆسفێر” ناسراوە و دەکەوێتە پارکێکی ویلایەتی کالیفۆرنیا. بۆ ئەوەی بیرۆکەیەکتان پێ بدەین سەبارەت بە بەرزیەکەی، دەبێت بڵێین درێژی ئەم دارە دوو ئەوەندەی قەبارەی پەیکەری ئازادییە بە کەمکردنەوەی بنکەکانی.
بەڵام متمانەی ئەو “زەبەلاحە” وتراوە کاتێک دوو سروشتناس بە ناوەکانی کریس ئاتکینز و مایکل تایلۆر کۆمەڵێک داریان پشکنی کە دەکەونە پارکە نەتەوەییەکەی ڕیدوودی کالیفۆرنیا و تێگەیشتن کە ئەم دارانە لە هەموو ئەو دارە بەرزترن کە تا ئێستا بینیویانە. ئەم دوو سروشتناسە بە بەکارهێنانی هەندێک پێوانەکردنی سەرەتایی بە ئامێرێکی لەیزەر و لەسەر بنەمای پێوانەکردنی گۆشە، نەک یەک دار، نەک دوو، بەڵکو سێ داریان دۆزیەوە کە بەرزترن لە “زەبەلاحی ستراتۆسفێر”.
قەبارەی داری هایپەریۆن
بەرزترین درەختی ئەم کۆمەڵە سێ کەسییە کە ناوی هایپەریۆنە، نزیکەی سێ مەتر لە “زەبەلاحەکە” گەورەترە و درێژییەکەی ١١٥ مەتر دەبێت. کاتێک ئاتکینز و تایلۆر دۆزینەوەکەیان ڕاگەیاند، تیمێکی زانا بە سەرۆکایەتی ستیڤ سیلت، ئیکۆلۆژیست لە زانکۆی ویلایەتی هومبۆڵت، لە مانگی ئەیلولی ٢٠٠٦دا چوونە پارکەکە بۆ ئەوەی جارێکی دیکە ئەو درەختە بپێون. ئەوان بەدوای وردبینی زیاتردا دەگەڕان، بۆیە ئەمجارەیان شریتێکیان بەکارهێنا. لە ڕاستیدا سەرکەوتنە سەر لوتکەی دارەکە و شریتەکەیان فڕێدایە سەر زەوی. ئەم ساتەوەختە ئیپیکی و مێژووییە بۆ کۆمپانیای ناشناڵ جیۆگرافیک وێنەگیراوە.
چۆنێتی پێوانەکردنی بەرزترین درەختی جیهان
“باشترین ڕێگە بۆ پێوانەکردنی بەرزی دارێک ئەوەیە کە سەرکەویت و شریتێکی قورس ڕاستەوخۆ بخەیتە خوارەوە.” ئەمانە ئەو ڕوونکردنەوانەن کە سیلت لە ڤیدیۆی پرسیاردا پێمان دەدات. وە بێگومان ئەمە بە دڵنیاییەوە ئاسانترین ڕێگا نەبوو چونکە نزمترین لقەکانی هایپەریۆن بەرزییان لانیکەم ٢٥ نهۆمە.
بۆ ئەوەی بگەنە لوتکەی دارەکە، سیلت و تیمەکەی کەوانێکی زۆر بەهێزیان بەکارهێنا بۆ ئەوەی هێڵێکی ماسیگرتن بەناو لقەکاندا ببڕن و بیخەنە سەر لوتکەی دارەکە. بۆ بڵاوکردنەوەی پەتی بەرزەکەیان قەڵغانێکیان بەکارهێنا. کاتێک پەتەکە لە شوێنی خۆی بوو، سیلت ڕێگەی خۆی بۆ لوتکەی دارەکە کرد. دوای چەند کاتژمێرێک، بە کەوتنە خوارەوەی شریتەکان کە درێژییەکەی ١٠٠ مەتر بوو. تیمی توێژینەوەکە پشتڕاستیان کردەوە کە ئەوەی ئاتکینز و تایلۆر لە سەرەتادا دۆزییانەوە ڕاستە. لە کۆتاییدا ڕایانگەیاند کە ئەم دارە بە بەرزی ١١٥ مەتر بەرزترین درەختە لە جیهاندا.
بەڵام ئەوەی زۆربەی خەڵک نایزانن ئەوەیە کە هایپەریۆن تا ئێستا تەنها بە بەختێکی تەواو ڕزگاری بووە. تەنها چەند سەد مەترێک لە ڕەگەکانیەوە دوورە، لە ساڵانی حەفتاکان بە تەواوی لە دار پاککرایەوە. ئەم شێوازە لە پاککردنەوە جوڵەیەکی دارستانییە بە شێوەیەک کە هەموو دارەکانی ناوچەیەک دەبڕدرێن و شوێنەکە بە تەواوی پاک بکرێتەوە. تەنها چەند هەفتەیەک پێش ئەوەی داربڕەکان بگەنە ئەو دارە زەبەلاحە، ناوچەکە بووە پارکێکی نیشتمانی لە سەردەمی کارتەردا. بەڵام زۆربەی دارە سوورەکان ئەوەندە بەختیان نەبوو. لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا 15%ی دارەکانی دارستانی ڕیدوودی ئەمریکی بڕدراون و ئەمڕۆ تەنها 4%یان ماونەتەوە.
بەپێی پێوەرەکانی دار، Hyperion هێشتا گەنجە و بەردەوامە لە گەشەکردنی بە شێوەیەکی بەرفراوان. شوێنی وردی Hyperion هەرگیز دیاری نەکراوە. چونکە پێویستە لە گەشتیارانی کنجکاو بپارێزرێت کە ڕەنگە بیانەوێت سەریبکەون یان لەوەش خراپتر زیانی پێبگەیەنن. وەک سیلت دەڵێت دارەکان وەک مرۆڤ نین، “ناتوانن لە پاپارازی ڕزگاریان بێت”، مێژووش ئەوەمان بیردەخاتەوە کە شتە خراپەکان بەسەر ئەو دارانەدا ڕوودەدەن کە ناوبانگێکی زۆر بەدەستدەهێنن.
