نازخاتوونە یان مارە زەردەڵە یەکێکە لە جۆرەکانی خشۆک کە لە کانیاو و ڕووباری ناوچە شاخاویەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و بەشێکی باشووری کوردستان دەژیی. ئەم ئاژەڵە بە ڕەنگە سەرنڕاکێشەکەی ناسراوە.
نازخاتوونەناوی زانستی:
نیورۆرگوس مایکرۆسپیلۆتۆس (Neurergus microspilotus)
ناوە ناوخۆییەکانی (کوردی):
- نازخاتون
- نازخاتونە
- بوکی کانی
- مارە زەردەڵە
- بوکی کانیلە
- کانیبۆک
دابەشکردنی جیهانی:
تەنها لە ڕۆژهەڵاتی و بەشێکی کەمی باشووری کوردستان
دابەشبوون لە کوردستان:
پارێزگای سنە بە چالاکترین شوێنی نیشتەجێبوونی ئەم جۆرە ئاژەڵە دادەنرێت. هەروەها ئەم جۆرە لە ناوچەکانی تری کوردستان پەرشوبڵاوی وەک شارەکانی بانە، سەقز، سەردەشت، بوکان، نەقدە، هەورامان و لە پارێزگاکانی دیکەی کوردستانیش وەک ورمێ و کرماشان بەدی کراوە.
ناوچەی بایۆلۆجی:
لێواری ڕۆژئاوای دارستانەکانی شاخی زاگرۆس
نشینگە:
- کانیاو
- چەم
- گۆم و حەوزی دروستکراوی مرۆڤ لە ناوچە شاخاویەکان
- دارستان
ڕەنگی پشتەوە:
ڕەش یان قاوەیی زۆر تۆخ و پەڵەی زەرد کە لە سەرەوە تا کۆتایی کلک بڵاودەبێتەوە.
ڕەنگی ژێرەوەی جەستە:
تەواوی ڕووی چەناگە و ئەندامی جووڵەیی و ژێر کلکی پرتەقاڵییە
درێژی باڵا:
درێژی جەستە ٨٠ ملم – درێژی کلکی ٩٦ ملم (کۆی قەبارە ١٧٦ ملم)
خۆراک لە:
ئەم خشۆکانە گۆشتخۆرن و نزیکەی هەموو زیندەوەرانێک دەخۆن کە لەبەردەستدایە و دەتوانن بیگرن و قوتی بدەن. بە پێچەوانەی چۆلەکەکان، زۆربەی نازخاتوونەکان ددانی بچووکیان هەیە، ئەمەش یارمەتیان دەدات لە گرتنی نێچیر. ئەو بوونەوەرانەی کە ئەم خشۆکانە دەیانخۆن بریتین لە هەموو جۆرە مێروو و جۆرەکانی وەک مێشوولە، جاڵجاڵۆکە، کرێش و ماسی بچووک، هەموو جۆرە کرم و مارمێلکە، و… و کۆرپەی بوونەوەرە زیندووەکانی تر. هەندێک لەم خشۆکانە وەکو نازخاتوونە ڕەشەکان و نازخاتوونە پڵنگەکان لە ئەگەری کەمی خۆراکدا ڕوو لە خواردنی بێچووی جۆرەکانی تری نازخاتوون دەکەن.
بەخێوکردن:
لە سەرەتای بەهاردا دەچنە ناو شوێنەکانی زاوزێ و لە قووڵایی قووڵ و لە لێواری سەرچاوە ئاوییەکان نیشتەجێ دەبن.
جینۆم و جینات:
ئەم خشۆکانە جینۆمی زۆر گەورەیان هەیە. قەبارەی جینۆمی سەلاماندەر لە نێوان 14 بۆ 120 ملیار جووتە نیوکلیۆتایدە بەپێی جۆرەکانیان، لەکاتێکدا جینۆمی مرۆڤ 3.2 ملیار جووت نیوکلیۆتایدی هەیە.
بەرزی شوێنی نیشتەجێبوون:
لانی کەم لە بەرزی ١١٠٠ مەتر و زۆرترین بەرزی ١٨٠٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە دەژی.
دۆخی جۆرەکان:
نازخاتوونە پەڵە زەردەکانی کوردستان (Neurergus microspilotus) لە هەستیارترین جۆرەکاندایە و لە ئێستادا لەنێو ئەو جۆرانەدایە کە مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە و لە لیستی سووری (IUCN، یەکێتی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی سروشت)دا پۆلێن کراوە.
هۆکارەکانی مەترسی لەسەر ئەم گیاندارە:
- پەرەپێدانی کشتوکاڵی تەقلیدی و پیشەسازی
- سووتاندنی دارستان و لەوەڕگە
چالاکیی ئاسایی ئەم ئاژەڵە:
ئەم دوورخراوە هەم لە ڕۆژ و هەم لە شەودا کاردەکات.
بەهای ئابووری و گرنگی نازخاتوونی پەڵە زەرد:
بە ژماردن و دیاریکردنی بەهای ئەم ئاژەڵە، دەتوانرێت بزانرێت کە مانەوەیان لە هەر جۆرە سوودێکی ئابووری ڕاستەوخۆ بەنرخترە.
گرنگی نازخاتوونی پەڵە زەرد:
ئەمڕۆ گەشتوگوزاری سروشت یەکێکە لە لقە قازانج بەخشەکانی پیشەسازی گەشتیاری، وڵاتانی کینیا و هیندستان و وڵاتانی کەم پێشکەوتوو داهاتێکی زۆری ساڵانەیان بەم شێوەیە بەدەستهێناوە.
سوودی پزیشکی:
توێژینەوەکان لەسەر توانای گەڕاندنەوەی ئەندامەکانی هەندێک لەم جۆرە ئاژەڵە، وەکو نازخاتوونی پەڵە زەرد، ئەگەری ئەوە بۆ مرۆڤ دەڕەخسێنێت کە لە داهاتوودا بتوانێت کۆدی بۆماوەیی و ئەناتۆمی ئەم میکانیزمە بەکاربهێنێت لەبری بەکارهێنانی ئەندامی دەستکرد یان نەشتەرگەری ئاڵۆز ته‌ندروستیت.
پێگەی پەروەردەیی و توێژینەوە:
دوورخراوەکان لە سەردەمی کۆنەوە لە بواری پەروەردە و توێژینەوەی زانستی و پزیشکیدا بەکارهێنراون، چونکە بەهۆی کەمی تەمەنی باڵغبوونیان و درووستکردنی نەوەیان لە ماوەیەکی کەمدا زۆر گونجاون بۆ توێژینەوە بۆماوەییەکان.
پێگە لە مۆزەخانە و باخچەی ئاژەڵان:
ئەم دوورخراوانە لە باخچە و مۆزەخانەکانی مێژووی سروشتیدا ئەرکی پەروەردەیییان هەیە کە مرۆڤەکان ئاشنا دەکەن و ئارەزووی پاراستنی گیانلەبەرە کێوییەکانی دەوروبەریان بەتایبەت منداڵان دەکەن.
پێگەی ئیکۆلۆژی:
وەک بەشێک لە ئیکۆسیستەم، هەموو زیندەوەران بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ ڕۆڵ دەگێڕن لە کارکردنی ئیکۆسیستەمەکانی تر و خزمەتگوزاری بێشومار پێشکەش بە مرۆڤ دەکەن، لەوانەش سێ ئەرکی سەلامەندەکان:
- ڕێگریکردن لە گەشەی ڕووەکەکان لە ئیکۆسیستەمی ئاوییدا
- هەواگۆڕکێی شوێنە ئاوییەکان
- کۆنترۆڵکردنی ئافاتە کشتوکاڵییەکان
سوود لە تۆڕی حەیات:
نازخاتوونەکان بەگشتی وەک بەکارهێنەری لاوەکی ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە زنجیرەی خۆراکدا، ئەوان کۆنترۆڵی دانیشتوانی کرمۆکە و مێرووە گەورەکان و زۆرێک لە زیانبەخشەکانی تر دەکەن و هەروەها سەرچاوەیەکی خۆراکی گرنگن بۆ زیندەوەرە ئاست بەرزەکانی تر بە درێژایی ژیانیان زنجیرەی خۆراکن .
سەرچاوە:کۆمەڵەی پاراستنی ژینگەی پاژین
