مامەڵەکردن لەگەڵ تەحەدای زیادکردنی بەرهەمهێنانی خۆراک بۆ دابینکردنی خواست پێویستی بە چارەسەری ناتەقلیدی هەیە. یەکێک لەو چارەسەرانەش لە زانکۆی سویدی لینشۆپینگەوە کاری بۆ کراوە، کە توێژەرانی “خاکی ئەلیکترۆنی”یان دروستکردووە کە یارمەتی گەشەکردنی خێراتری ڕووەکەکان دەدات لە سیستەمی هایدرۆپۆنیکیدا. وردەکارییەکانی ئەم دەستکەوتە چەند ڕۆژێک لەمەوبەر لە بەڵگەنامەکانی ئەکادیمیای نیشتمانی سایێنس ڕاگەیەندرا.
هایدرۆپۆنیکس واتە ڕووەکەکان بەبێ خاک گەشە دەکەن. و تەنها پێویستیان بە ئاو و ماددە خۆراکیەکان و شتێکە بۆ ئەوەی ڕەگەکانیان پێیەوە بلکێن. ئەم سیستەمە داخراوە ڕێگە دەدات ئاو دووبارە بەکاربهێنرێتەوە. کەواتە ئاوی زۆر کەم پێویستە، هەموو ماددە خۆراکیەکانیش لە سیستەمەکەدا دەمێننەوە، ئەمەش لە کشتوکاڵی تەقلیدیدا ناتوانرێت.
هەرچەندە ئەم سیستەمە چەندین سوودی هەیە. وەک چاندن بە درێژایی ساڵ، بەبێ گوێدانە بارودۆخی کەشوهەوای دەرەکی، و کارایی بۆشایی. بەو پێیەی دەتوانرێت ژینگەی گەشەکردنی هایدرۆپۆنیکی بە شێوەیەکی ستونی ڕێکبخرێت، ئەمەش بەکارهێنانی فەزا زیاد دەکات. یەکێک لە خاڵە لاوازەکانی ئەوەیە کە ئەو پشمەی کە وەک ژێرخانێک بۆ چاندن بەکاردەهێنرێت، توانای تێکچوونی زیندەیی نییە. ئەمە وادەکات کە بەرهەمهێنانی خۆراک لە ڕێگەیەوە پێویستی بە بەکارهێنانی وزەی زۆر بێت.
ئەو خاکەی کە کارەبا دەگوازێتەوە، توێژەران ناویان ناوە “خاکی ئەلیکترۆنی”، ئەم کێشەیە چارەسەر دەکات. چونکە لە مادەی زیندەیی دروستکراوە. جگە لەوەی یارمەتی هاندانی ڕەگی ڕووەکەکان دەدات بە شێوەیەکی کارەبایی. ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانیان. ئەمەش بەڵێنی ئەوە دەدات کە بەشداری بکات لە زیادکردنی بەرهەمهێنانی خۆراک بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کاردانەوەکانی گەشەی دانیشتووان. لە ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی نەتەوە یەکگرتووەکاندا هاتووە کە پێویست بە زیادکردنی ٦٠%ی بەرهەمهێنانی خۆراک هەیە تا ساڵی ٢٠٥٠ بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان لە جیهاندا.
بیرۆکەیەکی کۆن بەڵام سودەکانی نوێن:
بەکارهێنانی کارەبا بۆ هاندانی ڕەگەکان شتێکی نوێ نییە و گرنگترین کێشەکانی هەوڵەکانی پێشووش بریتی بوون لە:
- بەکارهێنانی وزەی زۆر:
ئەو ڤۆڵتاژە بەرزەی کە ئەم هەوڵانە جێبەجێی دەکات پێویستی بە سەرچاوەیەکی گەورەی وزە هەیە. ئەمەش وایکردووە ئەم بیرۆکەیە لە ڕووی ئیمکانی ئابوورییەوە گران و بێکاریگەر بێت. - نیگەرانییەکانی سەلامەتی:
تاقیکردنەوەکانی ڤۆڵتاژی بەرز مەترسی سەلامەتی دروست دەکەن، و پێویستیان بە ئامێری تایبەتمەند و ڕێوشوێنی خۆپارێزی هەیە بۆ ڕێگریکردن لە مەترسییەکانی کارەبا.
بەڵام ئەو خاکە ئەلیکترۆنییەی کە لەلایەن توێژەرانی زانکۆی لینشۆپینگەوە پەرەی پێدراوە، بەسەر ئەو کێشانەدا زاڵ دەبێت. بەو پێیەی هێزێکی زۆر کەم بەکاردەهێنێت و مەترسی بەرزبوونەوەی ڤۆڵتاژی نییە.
ئەو خاکە ئەلیکترۆنییەی کە لەلایەن توێژەرانەوە پەرەی پێدراوە پێکهاتووە لە سێلولۆز کە تێکەڵکراوە لەگەڵ پۆلیمرێک کە پێی دەوترێت (ethylene dioxy thiophene)، کە پشتگیری لە تایبەتمەندییە کارەباییەکانی خاکەکە دەکات. چونکە چەندین تایبەتمەندی هەیە، لەوانە:
- ڕێبەرایەتی: تایبەتمەندە بە ڕێبەرایەتی کارەبایی بەرز، ئەمەش وایکردووە بۆ زۆرێک لە کارەکان گونجاو بێت.
- شەفافیەت: لە شێوە تەنکەکەیدا دەتوانێت شەفاف بێت. ئەمەش ڕێگەی پێدەدات لەو کارانەدا بەکاربهێنرێت کە پێویستیان بە ڕێبەرایەتی کارەبایی و شەفافیەت هەیە.
- سەقامگیری: سەقامگیرییەکی باشی ژینگەیی پیشان دەدات. بەرگری لە تێکچوون دەکات کە لە ئەنجامی بەرکەوتنی هەوا و شێ و هۆکارە ژینگەییەکانی ترەوە دروست دەبێت.
- ژینگەدۆستە: هەندێک لە فۆرمولاسیۆنەکانی دەتوانرێت بە بەکارهێنانی ڕێگەی ژینگەدۆستانە دروست بکرێت.
چارەسەری نایترۆجین، نهێنی گەشەی خێرا:
تاقیکردنەوەکان کە لەسەر ڕووەکی جۆ ئەنجامدراون بە بەکارهێنانی خاکی ئەلیکترۆنی دەریانخستووە کە نەمامەکانی ڕووەکەکە لە ماوەی ١٥ ڕۆژدا بە ڕێژەی ٥٠% زیاتر گەشەیان کردووە. نهێنی ئەمەش لە چارەسەرکردنی نایترۆجین بە هاندانی کارەبایی نەمامەکاندایە بە شێوەیەکی کاراترە.
ئیلینی ستاڤرینیدۆ، مامۆستای یاریدەدەر لە تاقیگەی ئەلیکترۆنی ئۆرگانیک لە زانکۆی لینشۆپینگ و لێکۆڵەری سەرەکی توێژینەوەکە، لە ڕاپۆرتێکدا کە لە ماڵپەڕی زانکۆکەدا بڵاوکراوەتەوە دەڵێت: “بەم شێوەیە دەتوانین نەمامەکان خێراتر گەشە بکەن و بە سەرچاوەی کەمتر. ئێمەش هێشتا نازانین ئەو میکانیزمە بایۆلۆژییانە چین کە وا لە نەمامەکانی هاندەری کارەبایی دەکەن گەشە بکەن.
نایترۆجین ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە گەشەکردنی ڕووەکەکاندا. چونکە ماددەیەکی خۆراکی سەرەکییە کە ڕووەکەکان بە ڕێژەیەکی زۆر پێویستیان پێیەتی، ئەمەش لەبەر چەند هۆکارێک:
- یەکەم: نایترۆجین بلۆکی بنەڕەتی بنیاتنانی پرۆتینەکانە، کە پێویستە بۆ پێکهاتە و کارکردنی خانەکان. هەروەها بەشدارە لە پرۆسەی جۆراوجۆری ڕووەک لەوانە گەشەکردن و فۆتۆسێنتێز.
- دووەم: یەکێکە لە پێکهاتەکانی کلۆرۆفیل کە ئەو ڕەنگەیە کە ڕەنگی سەوز بە ڕووەکەکە دەبەخشێت. هەروەها بۆ پرۆسەی فۆتۆسێنتێز پێویستە.
- سێیەم: بە پێکهاتەیەکی سەرەکی ترشە ناوکیەکان (DNA و RNA) دادەنرێت، کە پێویستن بۆ دابەشبوون و گەشەی خانەکان، یارمەتیدەرە لە دروستبوونی شانە نوێیەکان و گەشەی ڕووەکەکان بە گشتی بەرز دەکاتەوە.
- چوارەم: بەشدارە لە زۆرێک لە پرۆسەی میتابۆلیک لەناو ڕووەکەکاندا، لەوانە دروستکردنی هۆرمۆن و ئەنزیمەکان کە گەشەکردن و گوڵکردن و میوەدان ڕێکدەخەن.
- پێنجەم: هەڵمژینی ماددە خۆراکییە سەرەکییەکانی دیکە لەلایەن ڕووەکەکانەوە باشتر دەکات. وەک هەڵمژینی کانزاکانی پۆتاسیۆم و فسفۆر و مەگنیسیۆم.
- شەشەم: توانای ڕووەکەکە زیاد دەکات بۆ بەرگەگرتنی فشارە ژینگەییەکانی وەک وشکەساڵی و نەخۆشی و ئافاتەکان. هەروەها یارمەتی بەرهەمهێنانی پێکهاتەی بەرگری و پڕۆتینی پێکهاتەیی دەدات.
چارەسەرکردنی کێشەیەک، دروست بوونی سێ تەحەدا:
چارەسەرکردنی کێشەی بەکارهێنانی وزەی چڕ کە توێژەران بەهۆیەوە یەکێک لە دیارترین کێشەکانی هاندانی کارەبایی ڕەگەکان چارەسەر بکەن، یەکێکە لە سوودە دیارەکانی توێژینەوە نوێیەکە لەسەر خاکی ئەلیکترۆنی. بەڵام ئەم سوودە بەس نییە کە ئەم کارە لە قۆناغی تاقیکارییەوە بگوازرێتەوە بۆ بەکارهێنانی پراکتیکی. چونکە هێشتا تەحەددیات هەیە کە پێویستە توێژەران مامەڵەیان لەگەڵدا بکەن، کە بریتین لە:
یەکەم؛ تێگەیشتن لە میکانیزمە بایۆلۆژییەکان:
لە کاتێکدا کە هاندانی کارەبایی هەندێک پێشکەوتنی لە گەشەی ڕووەکەکاندا نیشانداوە، بەڵام ئەو میکانیزمە وردانەی کە دەبنە هۆی ئەوەی نەمامەکانی هاندەری کارەبایی بە شێوەیەکی کاریگەرتر نایترۆجین پرۆسێس بکەن، هێشتا نەدۆزراونەتەوە.
دووەم؛ کاریگەرییە درێژخایەنەکان:
توێژینەوەکە سوودەکانی گەشەکردنی کورتخایەن نیشان دەدات، بەڵام کاریگەرییە درێژخایەنەکانی هاندانی گەشەی ڕووەک لە ڕێگەی خاکی ئەلیکترۆنیەوە بە شێوەیەکی کارەبایی لەسەر تەندروستی ڕووەکەکان و گەشەکردنیان پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاتر هەیە.
سێیەم؛ ڕەچاوکردنی سەلامەتی:
وەک تەکنەلۆژیایەکی نوێ، گرنگە پێش بەکارهێنانی بەربڵاوی خاکی ئەلیکترۆنی لە هەر نیگەرانییەکی سەلامەتی یان ئەخلاقی پەیوەست بە گەشەی ڕووەکی هاندەری کارەبایی تێبگەین و چارەسەر بکرێت.
