مرۆڤ هەمیشە خەونی بە فڕین بینیوە. خەونێک کە تا بوون بە ڕاستی هەزاران ساڵی خایاند. لەم ڕێگایەدا چەندین هەوڵی سەیر و سەمەرە درا و لەوە سەیرتر ئەوەیە کە هەندێک لەو هەوڵانە شکستیان نەهێنا. ئەم هەوڵانە سەرەتا بەوەوە دەستی پێکرد کە خەڵک وەک باڵندە قۆڵەکانیان دەجووڵاند، تا بیرۆکەی بەستنەوەی باڵ بە تانکێکەوە، بۆ ئەوەی بتوانین تانکێکی فڕیومان هەبێت. ئەمڕۆ دەمانەوێت چاوێک لە هەندێک لە سەیرترین هەوڵەکانی مرۆڤایەتی بۆ فڕین بکەین.
ئۆرنیتۆپتەر
ئۆرنیتۆپتەر بریتییە لە ئامێرێک کە بە لێدانی باڵەکانی وەک باڵندە هەڵدەفڕێت و بەرەو پێشەوە دەڕوات. لە ڕووکەشدا بیرۆکەکە زۆر لۆژیکییە. باڵندە و شەمشەمەکوێرە و مێرووەکان باڵەکانیان لێدەدەن بۆ ئەوەی بفڕن. کەواتە ئێمە بۆ ناتوانین جووتێک باڵمان هەبێت و هەمان شت بکەین؟ بەو پێیەی تەمەنی ئەم بیرۆکەیە هەزاران ساڵە و یەکەم دیزاینەکانی ئەم ئامێرە دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی ٢٥٠٠ ساڵ لەمەوبەر. شتێک وایکردووە مرۆڤ نەتوانێت ئەم کارە بکات. لە ڕاستیدا ئەوەش کێشی مرۆڤە، کێشی مرۆڤ بە بەراورد بە قەبارەکەی لە کێشی باڵندە زیاترە، وزەی پێویستیش بۆ فڕین زۆر زیاترە لەو وزەییەی کە ئێمە هەمانە. هەروەها جەستەمان ئەو تایبەتمەندییە ئایرۆداینامیکانەی نییە کە باڵندەکان هەیانە. بەکورتی ئۆرنیتۆپتەرێک کە بە هێزی مرۆڤ بفڕێت لەڕووی زانستییەوە بوونی نییە.
بەڵام تەنانەت لیۆناردۆ داڤینچی سەرنجی بۆ ئەو بیرۆکەیە ڕاکێشرابوو و دیزاینی ئاڵۆزی بۆ ئۆرنیتۆپتەر کێشا. ئەم دیزاینانە چەندین جار تاقیکرانەوە و هەمیشە هەمان ئەنجامیان هەبوو: ئەویش ئەوە بوو کە دیزاینەکەی داڤینچی زۆر قورس تر لەوە بوو کە بتوانێت بفڕێت. بەڵام لە کۆتاییدا هەندێک لە ئۆرنیتۆپتەرەکانی دروستکراوی مرۆڤ سەرکەوتوو بوون لە فڕین.
یەکەمین فڕینی مرۆڤ لە مێژوودا
عەباسی کوڕی فیرناس، فیزیازان و ئەندازیار و کیمیازانێکی ناسراوی موسڵمان کە لە ساڵی ١٩٤ کۆچی لە ئەندەلوس لەدایکبووە. لە ساڵی ٢٣١ی کۆچی، نزیکەی ١١٧٠ ساڵ لەمەوبەر، توانی بۆ یەکەمجار لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بە دروستکردنی جووتێک باڵ هاوشێوەی کایۆتی ئەمڕۆ بفڕێت.
هەرچەندە مەودای فڕین لە یەکەم گەشتیدا زۆر نەبوو، بەڵام توانی بە سەلامەتی بنیشێتەوە. دوای ئەم گەشتە بیری لە دەستکاریکردنی پێکهاتەی باڵەکانی کردەوە؛ نەخشی باڵەکانی گۆڕی و دەزووی ئاوریشمی بەکارهێنا بۆ بەهێزی زیاتر. دوای ئەنجامدانی ئەم گۆڕانکاریانە، عەباس بن فیرناس بڕیاریدا ئەمجارە ئەزموونی فڕین لە بەرزایی بەرزترەوە بکات. چووە لوتکەی چیای “جەبەل العروس” لە نزیک کۆردۆبا. ئەمجارەیان جەماوەرێکی زۆر کۆبوونەوە بۆ سەیرکردنی فڕینی عەباسی کوڕی فیرناس. بە باڵەکانیەوە هەڵفڕی و نزیکەی ١٠ خولەک لە ئاسمان مایەوە پێش ئەوەی بنیشێتەوە؛ بەڵام لە کاتی نیشتنەوەدا یەکێک لە ئێسکەکانی شکا. خاڵێکی زۆر گرنگ لە تاقیکردنەوەی فڕینەکەیدا ئەو بوێرییەیە کە لەم ڕێگایەدا نیشانیدا. عەباسی کوڕی فیرناس لە ساڵی ٢٧٤ی کۆچی لە تەمەنی نزیکەی ٨٠ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد.
یەکەم فڕین لە خەونەوە بۆ ڕاستی
دوای عەباس بن فیرناس، پێویستە لیۆناردۆ داڤینچی بە یەکەم کەس هەژمار بکرێت کە بە جددی کار لەسەر دیزاینی فڕۆکە بکات. هەرچەندە دیزاینی گلایدەرەکەی لە سەدەی پازدەهەمدا هەرگیز نەگەیشتە قۆناغی دروستکردن، بەڵام چەند سەدەیەک دواتر، لە سەدەی بیستەمدا، دروستکردنی فڕۆکەیەک بە بەکارهێنانی دیزاینەکەی تەواو بوو، ئەمەش وایکرد برایانی ڕایت لە ئۆهایۆی ئەمریکاوە ئامێرێک دابهێنن بە بەکارهێنانی دیزاینی لیۆناردۆ و وای لێبکەن بفڕێت.
هەرچەندە برایانی ڕایت هەموو ئامادەکارییەکی پێویستیان کرد بۆ دروستکردنی ئامێری فڕینی داهێنەرانەیان، بەڵام بەداخەوە یەکەم هەوڵیان هەرگیز سەرکەوتوو نەبوو. بێگومان ئەمە کۆتایی کارەکە نەبوو و دواجار لە 17ی کانونی یەکەمی ساڵی 1903دا سەرکەوتوو بوون لە فڕینی فڕۆکە تاک بزوێنەرەکەیان.
برایانی ڕایت ناوچەیەکیان لە کەنارەکانی کارۆلینای باکوور لە ئەمریکا هەڵبژارد کە شوێنێکی زۆر باگر بوو بۆ ئەنجامدانی گەشتە تاقیکارییەکانیان، و کەمپیان لە نزیک گوندی ماسیگرتنی کیتی هۆک دانا. لە بەیانییەکی پێنجشەممەدا کە بایەکی لەبار بە دەوری کەناراوەکاندا دەهەژا، سەرەتا ئۆرڤیل، پاشان ویلبێر، و دیسانەوە ویلبێر و دواتر ئۆرڤیل، بە گشتی چوار گەشتی سەرکەوتوویان ئەنجامدا، و توانیان فڕۆکەکەیان بفڕێنن.
فڕین و جەنگی جیهانی یەکەم
دوای ئەوەی برایانی ڕایت سەرکەوتوو بوون لە جێبەجێکردنی کۆنترۆڵ و هێز بۆ فڕۆکەکە، ستانداردی نوێ لە دروستکردنی فڕۆکەی سووکدا دانرا و لەگەڵ دەستپێکردنی جەنگی جیهانی یەکەمدا دیزاین و دروستکردنی فڕۆکەی تاکە بزوێنەری بە پرۆپلەر دەستیپێکرد، و بۆ دۆزینەوە و دیاریکردنی تۆپەکانی دوژمن و تەنانەت هێرشکردنە سەر پێگەی زەمینی دوژمن بەکارهێنران. دوای کۆتایی هاتنی جەنگ بوو کە فڕۆکە وەک ئامرازێکی گەورەتر و ئاسوودەتر و متمانەپێکراوتر بۆ گواستنەوەی مرۆڤەکان ناسرا؛ بۆ ئەم مەبەستەش یەکەمین کەشتی ئاسمانی بۆ گواستنەوەی سەرنشین و بار لەلایەن کۆمپانیای زێپلینی ئەڵمانی دیزاین و دروستکرا.
سەردەمی زێڕینی کەشتییە ئاسمانییەکان تا ساڵی ١٩٣٧ بەردەوام بوو، کاتێک کەشتی ئاسمانی هیندنبێرگ ئاگری گرت و ٣٦ سەرنشینەکەی گیانیان لەدەستدا. لە دوای شۆڕشی پیشەسازی پێشکەوتنی گەورە لە بواری گواستنەوەی ئاسمانیدا ڕوویدا و پیشەسازی فڕۆکەوانی کەوتە قۆناغێکی نوێ. وە لەگەڵ دروستکردنی یەکەم فڕۆکەی نەفەر هەڵگر لەلایەن کۆمپانیای دۆگلاسەوە، سەردەمی مۆدێرن لە فڕۆکەوانی دەستیپێکرد.
هەر لەو کاتەدا بوو کە لەگەڵ دەستپێکردنی جەنگی جیهانی دووەم لە ساڵی ١٩٣٨دا، وردە وردە فڕۆکەخانەی سوکی سەربازی لە زۆرێک لە شارەکاندا دروستکران. جەنگی جیهانی دووەم هەرچەندە وێرانکارییەکی زۆری لە جیهاندا بەجێهێشت، بەڵام داهێنانی نوێی بۆ پیشەسازی فڕۆکەوانی هێنایە ئاراوە. دوای جەنگ بوو کە فڕۆکەوانی گشتی لە ئەمریکای باکوور دروست بوو و زۆرێک لە کارگەکانی ئەم بوارە وەک سیسنا و پیبۆدی و بیچکرافت بۆ بەرهەمهێنانی فڕۆکەی سووک دامەزران. دوای ئەوە لە پەنجاکانی سەدەی ڕابردوودا بوو کە بەرهەمهێنانی فڕۆکەی جەتی نەفەرهەڵگر بە بەرهەمهێنانی فڕۆکەی دی هاڤیلاند دەستی پێکرد و دواتر فڕۆکەی بۆینگ ٧٠٧ هاتە ئاراوە و پیشەسازی فڕۆکەوانی مەدەنی لە زۆرێک لە وڵاتانی جیهان پەرەی سەند.
