هەموو شتێک دەربارەی چیای ئێڤرێست
ئەگەر تۆ لەنێو ئەو کەسانەدایت کە ئارەزووی سەرکەوتنی شاخیان هەیە و هەمیشە خەون بە سەرکەوتن بەسەر لوتکەی بەرزدا دەبینیت لە مێشکتدا، باشتر وایە بزانیت کە هەبوونی ئەزموونی سەرکەوتن تاکە کلیلی سەرکەوتن نییە لەم ئەرکەدا. چونکە سەرکەوتن بەسەر شاخدا زۆر ئەرکێکی ئاڵۆزە. پێش ئەوەی هەوڵی بۆ ئەم کارە بدەیت، پێویستە هەندێک خاڵ پەیڕەو بکەیت، چ لە ڕووی جەستەیی و چ لە ڕووی دەروونییەوە، چونکە جەستە و ڕۆحت دەبێت ئامادە بێت بۆ ئەرکێکی وەها قورس. لێرەدا باس لە بەرزترین شاخی سەر هەسارەکە دەکەین کە ناوی ئێڤرێستە. ناوی چیای ئێڤرێست سەختییەکان لە مێشکدا دەهێنێتە ئاراوە و بۆ سەرکەوتن بەسەریدا، دەبێت بە مانای ڕاستەقینەی وشەکە عاشق بیت. لەگەڵمان بمێنەرەوە بۆ ئەوەی بزانیت سفر بۆ سەدی سەرکەوتن بۆ ئێڤرێست چۆنە.
چیای ئێڤرێست، بەرزترین لوتکەی جیهان لە کوێیە؟
هەروەها چیای ئێڤرێست بە بەرزترین شاخ ناسراوە بە ناوەکانی وەک ساگارماتا بە زمانی نیپاڵی و کومولانگما بە زمانی تبت. ئەم شاخە جوانە دەکەوێتە نێوان هیمالایا لەسەر سنووری نیپاڵ و تبت لە چین. واتە ئەم شاخە دەکەوێتە ناوچەی مەهالانگور لە هیمالایا لەسەر سنووری چین و نیپاڵ و ئەم دوو وڵاتە لە یەکتر جیا دەکاتەوە. هەرچەندە سەرکەوتن بەسەر ئێڤرێستدا کارێکی قورسە، بەڵام گەیشتن بە دامێنی شاخەکە لەوەش قورستر و ورووژێنەرترە. چیای ئێڤرێست ٢٩٠٢٩ پێ یان ٨٨٤٨ مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزە و بەو هۆیەوە بە بەرزترین شاخ ناسراوە. بەهۆی سروشتی تایبەتی ئەم شاخە، هەمیشە شاخەوانانی پیشەیی و بەئەزموون بۆ لای خۆی ڕادەکێشێت. و لەلایەکی تریشەوە سەرەڕای کێشە و ئاستەنگە زۆرەکانی وەک بەرزی بەرز و خراپی کەش و هەوا و با، هێشتا کەسانێک هەن کە یەکسەر دەچنە ئێڤرێست. پرۆسەیەکە، بەجۆرێک تا ئەمڕۆ دەتوانرێت بڵێین زیاتر لە ٥ هەزار کەس سەرکەوتنیان بەسەر ئێڤرێستدا هێناوە و زۆرێک لەو سەرکەوتنانە لە ساڵی ٢٠٠٠ەوە ئەنجامدراون.
ئێڤرێست چەند بەرزە؟
لە ساڵی ١٨٥٦ هیندستان سەرقاڵی نەخشەسازییەکی گەورەی سێگۆشەیی بوو، بەرزی چیای ئێڤرێستیش بە ٨٨٤٠ ڕاگەیەندرا. هەرچەندە هێشتا جیاوازی هەیە سەبارەت بە بەرزی وردی ئەم شاخە، بەڵام ئەم جیاوازییانە کەمن و هەستیان پێناکرێت. تەنانەت لە ساڵی 2005 دوای چەند مانگێک لە پێوانەکردن و حیسابکردنی بەرزی لوتکە، چین 8844 مەتری ڕاگەیاند و بەگوێرەی ئەم ڕێکخراوە، ئەم ژمارەیە وردترین بەهایە کە لە هەموو جیهاندا تۆمارکراوە، بەڵام لەکاتی حیسابکردنی بەرزی بەفری ئەم شاخەدا ، هەروەها پێوانە دەکرێت.پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەم بارستە بەفرە لە ماوەی ساڵدا نزیکەی ٣ مەتر لە قەبارەدا دەگۆڕێت، لەسەر ئەم بنەمایە ناتوانرێت ژمارەی ڕاستەقینەی دیاری بکرێت، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەدا، دواجار لەسەر ژمارەی ٨٨٤٨ مەتر ڕێککەوتن .
ناونانی چیای ئێڤرێست
وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، چیای ئێڤرێست دەکەوێتە سنووری نێوان چین و نیپاڵ و ساگارتاما و کومولانگما ناوی نیپاڵی و تبتییەکانن بۆ چیای ئێڤرێست. کە بە ڕێککەوت بە واتای (سەری ئاسمان) و (دایکی پیرۆز) دێت. لە ساڵی ١٨٠٨ بەریتانیا پڕۆژەی گەورەی نەخشەسازی سێگۆشەیی هیندستانی لەگەڵ چەند کەسێک لەگەڵ کامێرای نەخشەکێشان دەستپێکرد. بەڵام دوای چەند ساڵێک پڕۆژەی نەخشەسازی بەهۆی کێشەی سیاسییەوە وەستا.
جارێکی تر لە ساڵی ١٨٥٦ پڕۆژەی گەورەی نەخشەسازی سێگۆشەیی هیندستان دەستیپێکرد. و بەرزی ٨٨٤٠ مەتر دەستنیشانکرا و ناوی ١٥یان بەم لوتکە دا. پاشان چەند ساڵێک دواتر بەرپرسی وردبینی بەریتانی ناوی 15ی گۆڕی بە ناوی جۆرج ئێڤرێست (George Everest) . وەک ڕووپێوکار و جوگرافیناس لە وێڵزەوە و چالاکە لە نەخشەسازیدا، هەروەها هۆکاری سەرەکی ئەم ناوە بەهۆی مەحاڵبوونی دەستگەیشتن بیانییەکانە بە تبت و نیپاڵ.
مێژووی سەرکەوتن بەسەر ئێڤرێست
بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٥٣ گروپێک بە ناوەکانی ئێدمۆند هیلاری و تێنزینگ نۆرگی بۆ گەشتێک ڕەوانەی ئێڤرێست کران. بۆ ئەوەی یەکەم کەس بن کە ئێڤرێست داگیر بکەن و وەک یەکەم کەس ناسراون کە بە بەسەر شاخی ئێڤرێستدا سەرکەوتوون. ئەم دووانە لە ڕێگای باشووری ڕۆژهەڵاتەوە بە تێپەڕین بە تاڤگەی سەهۆڵین، کام وێست و لۆتسێ فەیس گەیشتنە لوتکە و ئێدمۆند هیلاری سەرەتا هەنگەوان بووە. بەڵام دوای داگیرکردنی ئێڤرێست هێندە ناوبانگی دەرکرد کە نازناوی شوڕشگێڕی لە شاژن ئینگلتەرا پێبەخشرا. و لە ساڵی ٢٠١٥ وێنەکەی لەسەر پارەی ٥ دۆلاری نیوزلەندا چاپکرا.
لەو کاتەوە نزیکەی ٣٦٠٠ شاخەوان سەرکەوتوو بوون لە سەرکەوتن بەسەر چیای ئێڤرێست. هەرچەندە ئەم ڕێگایە هەمیشە سەرکەوتوو نەبووە و هەندێکیشیان گیانیان لەدەستداوە. بەڵام سەرکەوتن بۆ شوێنێکی وا هەمیشە پڕە لە چێژ و وروژاندن؛ بەتایبەت لەم ساڵانەی دواییدا لەگەڵ پێشکەوتنی ئامێرەکانی سەرکەوتن، سەلامەتی تا ڕادەیەکی زۆر زیادی کردووە.
ناوچەی مردنی ئێڤرێست
وەک دەزانن جەستەی مرۆڤ تاڕادەیەک لێبوردە یان دەکرێ بڵێین کارێکی دروستی هەیە. ئەم هۆکارانە دەکرێت بەرزی و قووڵایی دەریا بێت، چونکە لەم ئاستانەدا ئۆکسجینی پێویست ناگاتە مێشک و سییەکان. بۆیە لەگەڵ ئەم سیفەتانە، بۆ سەرکەوتن دەبێت ئازا بیت بۆ سەرکەوتن بەسەر چیای ئێڤرێست. ناوچەیەک لەسەر شاخەکە پێی دەوترێت ناوچەی مردن، کە بەرزییەکەی زیاتر لە هەشت هەزار مەتر دەبێت، چونکە ئۆکسجین لەم بەرزییەدا زۆر کەمە، وە مردنی جەستە بە لەناوچوونی خانەکان دەست پێدەکات.
هەروەها مەترسی جەڵتەی دڵیش هەیە و جەڵتەی مێشک زیاد دەکات.لەش تێکدەدات. کاتێک ناوی سەرکەوتنی ئێڤرێست دێتە پێشەوە. وشەی مەترسی لە تەنیشتیەوە دەردەکەوێت، هەرچەندە چارەسەر لەم بوارەدا بەکاربهێنرێت، هێشتا مەترسی ئەگەری ناگاتە سفر. بێگومان پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە مەترسی سەرەکی بۆ شاخەوانان لەکاتی سەرکەوتن بەسەر ئێڤرێستدا نەبوونی ئامادەکاری و بێ ئەزموونە. چونکە چوون بۆ ئێڤرێست بە پیاسەیەکی ئاسایی لەسەر ڕێگایەکی سەرکەش دەزانن، بەڵام ڕاستیەکە شتێکی ترە و پێویستە لە ڕووی جەستەییەوە ئامادە بیت. ڕۆح، ئامێری تەواو و گروپی متمانەپێکراو دەست بە گەشتێکی لەو شێوەیە دەکەن. هەرچەندە لە ساڵانی ڕابردوودا خەڵکێکی زۆر گیانیان لەدەستدا، بەڵام لە سەدەی ڕابردوودا، لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی ئەو کەسانەی کە سەردەکەون لە ئێڤرێست، ڕێژەی مردن کەمیکردووە.
ڕێگاکانی سەرکەوتن بۆ چیای ئێڤرێست
بۆ سەرکەوتن بەسەر چیای ئێڤرێستدا ١٧ ڕێگا لە پێشتە و لە نێوان ئەم ڕێگایانەدا دوو ڕێگای سەرەکی هەیە. ڕێگای یەکەم لە دیوی باشووری ڕۆژهەڵاتی نیپاڵەوەیە و ڕێگای دواتر لە دیوی باکووری تبتەوەیە، بەڵام لە ڕووی ئاسانکارییەوە دەتوانین ئاماژە بە ڕێگای یەکەم بکەین و زۆربەی خەڵک ئەم ڕێگایە هەڵدەبژێرن. هەروەها چەندین ڕێگای لاوەکی هەیە بۆ سەرکەوتن بەسەر ئەم شاخە ناوازەیەدا. کە بە هاوکاری ڕێبەری شارەزا، دەتوانیت ئەم ڕێگایانە هەڵبژێریت و بچیتە چیای جوانی ئێڤرێست.
ژمارەی پێوانەیی جیهانی ئێڤرێست
وەک یەکەم خاوەن ژمارەی پێوانەیی بۆ داگیرکردنی ئێڤرێست دەتوانین باسی کەسێک بکەین بە ناوی ئاپا شێرپا کە شاخەوانێکی نیپاڵی بووە و لەگەڵ پوربا تاشی شێرپا بووە خاوەنی ژمارەی پێوانەیی بۆ داگیرکردنی ئێڤرێست. دوای ٤ هەوڵدان بۆ یەکەمجار لە ١٠ی ئایاری ١٩٩٠ ئێڤرێستیان داگیرکرد و لە ساڵانی دواتردا ٥ جار سەرکەوتنیان بەدەستهێناوە.
ئەنگ دۆرجی شێرپا ڕێبەرێکی پیشەگەری شاخ و شاخەوانە و ١٨ جار چیای ئێڤرێستی داگیرکردووە. یەکەم سەرکەوتنی لە ساڵی ١٩٩٢ و ١٨هەمین سەرکەوتنی لە ساڵی ٢٠١٦ ئەنجامدا. دەیڤ هان ڕۆژنامەنووس و ڕێبەری شاخەکانە و خاوەنی ژمارەی پێوانەیی زۆرترین لوتکەی ئێڤرێست بووە.
ڕاستییە سەرنجڕاکێشەکان دەربارەی چیای ئێڤرێست
• تا ئێستا زیاتر لە پێنج هەزار شاخەوان بەسەر شاخی ئێڤرێستدا سەرکەوتوون، لەوانەش منداڵێکی تەمەن ١٣ ساڵ و نابینا و ژنێکی تەمەن ٧٣ ساڵ.
• نزیکەی 200 تەرم لە چیای ئێڤرێست بەخاک سپێردراون، جگە لە تەرمەکان، چەند تەنێک زبڵ و خاشاک لەم شاخەدا هەیە.
• لە ساڵی ٢٠١٣ شاخەوانێکی ژاپۆنی تەمەن ٨٠ ساڵ بە ناوی یویچیرۆ میورا ناوی خۆی وەک بەتەمەنترین کەس تۆمارکرد کە سەرکەوتنی بەسەر ئێڤرێستدا بەدەستهێناوە.
• لە ماوەی ئەو ساڵانەی کە ئەم شاخە سەرکەوتووە بۆ هەر ١٠٠ شاخەوان ٤ کەس گیانیان لەدەستداوە.
• یەکێک لە خاڵە سەرنجڕاکێشەکانی ئەم شاخە خاڵی کوڵانی ئاوە کە پلەی گەرمی ٧١ پلەی سەدییە.
• چیای ئێڤرێست ساڵانە 4 ملم گەشە دەکات.
• لە ڕێگای ئێڤرێستدا ئینتەرنێتی خێرا هەیە.
• خێراترین سەرکەوتن لە کەمپی بنەڕەتییەوە بۆ لوتکەی ئێڤرێست ٨ کاتژمێر و ١٠ خولەکە.
• تێکڕای پلەی گەرمی چیای ئێڤرێست لە هاویندا ٢٠ پلە و لە زستاندا ٣٥ پلە ژێر سفرە.
شاخەوانان لە ساڵی ١٩٧٤ەوە بە بەردەوامی سەردەکەونە سەر ئەم لوتکە، تەنها لە ساڵی ٢٠١٥دا ئەم پرۆسەیە وەستا و جارێکی دیکە بەرەو ئێڤرێست بەڕێکەوتن.
• تەمەنی درێژی شاری ئێڤرێست بە پشتبەستن بە بەردەکانی سەر لوتکەی ئەم شاخە خەمڵێندراوە کە دەگەڕێتەوە بۆ ٤٥٠ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر. هەروەها بەردبووی بوونەوەرەکانی ژێر ئاو لەم لوتکەیەدا دەبینرێت کە ماوەیەکی زۆر لەمەوبەر لەناو زەریادا ژیاوە.
• شتێکی تری زۆر سەرنجڕاکێش لە چیای ئێڤرێست ئەوەیە کە هیچ بوونەوەرێکی زیندوو لەم بەرزییەدا نادۆزیتەوە.
