پێوەرەکانی گەشەپێدانی مرۆیی (Human Development Index | HDI) ئامرازێکی ئامارییە کە بۆ پێوانەکردنی دەستکەوتە گشتییەکانی وڵاتێک لە ڕەهەندە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکاندا بەکاردێت. بەپێی ئەم پێوەرە ڕەهەندە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکانی وڵاتێک بە پشتبەستن بە تەندروستی و ئاستی خوێندن و ئاستی ژیانی خەڵک هەڵدەسەنگێندرێت. ساڵانە نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕاپۆرتێکدا پێوەرەکانی HDI بۆ وڵاتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان دەپێوێت و لەسەر بنەمای ئەو پێوەرانە، وڵاتانی جیاواز ڕیزبەندی دەکات. ئەم بابەتە باس لەوە دەکەین کە پێوەرەکانی گەشەپێدانی مرۆیی چین و چۆن دەپێورێت.
پێناسەی پێوەرەکانی گەشەپێدانی مرۆیی چییە؟
شیکارانی ئابووری و داڕێژەرانی سیاسەت لە مێژە گەشەکردن بە مانای گەشەی ئابووری یان داهاتی بەرزی سەرتاسەری تێگەیشتوون. لەگەڵ تێپەڕبوونی کات و سەرهەڵدانی بۆشایی لە نێوان وڵاتانی پێشکەوتوو و باقی جیهان، بەکارهێنانی داهاتی سەرتاسەری وەک نیشاندەری گەشەسەندن خرایە ژێر پرسیارەوە. ئەم بابەتە وایکرد زانایان پێناسەیەکی گشتگیرتر بۆ گەشەپێدان پێشکەش بکەن. دەرئەنجامی ئەم پێشهاتانە چەمکی گەشەپێدانی مرۆیی بوو.
جگە لە گرنگیدان بە لایەنی چەندایەتی گەشەی ئابووری، چەمکی گەشەپێدانی مرۆیی زیاتر جەخت لەسەر لایەنە چۆنایەتییەکان دەکاتەوە. بناغەی سەرەکی ئەم چەمکە ئەوەیە کە گەشەپێدان دەبێت زیاتر بێت لە زیادکردنی داهات و سامان. HDI هەوڵدەدات مەودای هەڵبژاردن و دەرفەتەکان بۆ خەڵک فراوانتر بکات. پێوەرەکەی HDI لە ساڵی ١٩٩٠ لەلایەن ئەم کەسانەی خوارەوە داڕێژراوە و پێشکەش کراوە.
- ئامارتیا کومار سێن (Amartya Kumar Sen)
- “مەحبووب حەق” (Mahbub al Haq)
- گوستاڤ ڕانیس (Gustav Ranis)
- “مێغناد دێسای” (Meghnad Desai)
پێوەرەکانی گەشەپێدانی مرۆیی پێوەرێکە کە ڕەهەندە سەرەکییەکانی گەشەسەندنی مرۆیی دەپێوێت. ئەم پێوەرە وێنەیەکی گشتی لە گەشەسەندنی مرۆیی دەدات. HDI جەخت لەوە دەکاتەوە کە گەشەی ئابووری بە تەنیا پێوەرێک نییە بۆ گەشەکردن، و مرۆڤەکان و تواناکانیان دەبێ پێوەرێکی کۆتایی بن بۆ هەڵسەنگاندنی گەشەسەندنی وڵاتێک. ئیندێکسی HDI سێ ڕەهەندی سەرەکی هەیە. بە واتایەکی تر، HDI پێوەرێکی پێکهاتەییە بۆ پێوانەکردنی تێکڕای پێشکەوتن لە سێ ڕەهەندی بنەڕەتیدا: تەندروستی، پەروەردە و داهات.
کورتکراوەی ئیندێکسی گەشەپێدانی مرۆیی
کورتکراوەی پێوەرەکانی گەشەپێدانی مرۆیی بریتییە لە “HDI”. ئەم کورتکراوەیە سەرەتای دەستەواژەی “(Human Development Index)ە”. ئەم پێوەرە یەکێک بووە لە دیارترین و باشترین پێوەرەکانی هەڵسەنگاندنی گەشەسەندنی مرۆیی لە سەدەی ڕابردوودا، بۆ یەکەمجار لەلایەن ئابووریناسێکی پاکستانی مەحبووب حەق و ئامارتیا سێن ئابوریناسێکی هیندستانی لە ساڵی ١٩٩٠ پەرەی پێدراوە و پێوانە کراوە، ئەم پێوەرە ئێستا پێوەرێکی بەکارهێنراوی بەرفراوانە بۆ دابینکردنی وێنەیەکی گشتی لە دۆخی گەشەسەندنی مرۆیی، هەروەها جۆرەکانی تری نیشاندەری ئابووری، کە بە شێوەیەکی بەرفراوان لە سەرانسەری جیهاندا بەکاردەهێنرێن. ئەم پێوەرە لەسەر سێ کەرت جەخت دەکاتەوە: داهات، تەندروستی و پەروەردە.
سێ ڕەهەندی پێوەرەکانی گەشەپێدانی مرۆیی
پێوەرەکانی HDI مامناوەندی ئەندازەیی پێوەرە ئاساییکراوەکانە بۆ هەریەک لە سێ ڕەهەندەکە. ئەم سێ ڕەهەندە لە خوارەوە ئاماژەیان پێکراوە.
- تەمەنی درێژ و تەندروست
- دەستڕاگەیشتن بە ڕاهێنانی گونجاو
- ئاستی ژیانی شایستە
ڕوونکردنەوەیەکی کورت لەسەر هەر ڕەهەندێک لە خوارەوە دێت.
تەمەنی درێژ و تەندروست
ڕەهەندی یەکەمی پێوەرەکانی HDI تەمەنی درێژ و تەندروستە. ئەو نیشاندەرەی کە بۆ پێوانەکردنی ئەم ڕەهەندە بەکاردێت بریتییە لە تەمەنی چاوەڕوانکراو.
دەستڕاگەیشتن بە ڕاهێنان
ڕەهەندی دووەمی پێوەرەکانی HDI دەستڕاگەیشتن بە خوێندنە. ئەم ڕەهەندە بە ساڵانی چاوەڕوانکراوی خوێندنی منداڵان لە تەمەنی چوونە ناو قوتابخانە و تێکڕای ساڵانی خوێندن لە دانیشتوانی گەورەساڵدا دەپێورێت.
ئاستی ژیانی شایستە
ڕەهەندی سێیەمی پێوەرەکانی HDI ئاستی ژیانی شایستە. داهاتی گشتی نیشتمانی (GNI) بۆ حیسابی ئەم ڕەهەندە بەکاردەهێنرێت.
حیسابکردنی پێوەرەکانی گەشەپێدانی مرۆیی
پێوەرەکانی HDI بۆ ئەم مەبەستە دروستکراوە بۆ ئەوەی جەخت لەوە بکرێتەوە کە مرۆڤەکان و تواناکانیان دەبێت پێوەرێکی کۆتایی بن بۆ هەڵسەنگاندنی گەشەسەندنی وڵاتێک. ئەم پێوەرە گرنگی بە کۆمەڵێک گۆڕاو دەدات نەک جەخت لەسەر یەک گۆڕاو وەک گەشەی ئابووری بکاتەوە. HDI پێوەرێکی پوختەیە بۆ تێکڕای دەستکەوت لە ڕەهەندە سەرەکییەکانی گەشەسەندنی مرۆڤدا. ڕەهەندەکانی پێوەرەکانی HDI بریتین لە ژیانێکی درێژ و تەندروست، زانیاری و ئاستێکی ژیانی شایستە. پێوەرەکانی HDI مامناوەندی ئەندازەیی پێوەرە ئاساییکراوەکانە بۆ هەریەک لە سێ ڕەهەندەکە. سێ ڕەهەندی پێوەرەکەی HDI بەم شێوەیە هەڵدەسەنگێندرێت.
- ڕەهەندی تەندروستی: ئەم ڕەهەندە بەپێی تەمەنی چاوەڕوانکراو لە کاتی لەدایکبووندا هەڵدەسەنگێندرێت.
- ڕەهەندی پەروەردە: ئەم ڕەهەندە بە تێکڕای ساڵانی خوێندن بۆ گەورەکان (٢٥ ساڵ و سەرووتر) و ساڵانی خوێندنی چاوەڕوانکراو بۆ منداڵانی تەمەنی چوونە قوتابخانە دەپێورێت.
- ڕەهەندی ئاستی ژیانی شایستە: ئەم ڕەهەندە بە داهاتی گشتی نیشتمانی (GNI) بۆ هەر تاکێک دەپێورێت.
پێوەرەکانی HDI لۆگاریتمی داهاتی گشتی نیشتمانی بۆ هەر تاکێک بەکاردەهێنێت. پاشان نمرەکانی ڕەهەندی HDI بە بەکارهێنانی مامناوەندی ئەندازەیی کۆدەکرێنەوە بۆ پێوەرێکی پێکهاتەیی. لە کۆتاییدا ئەم پێوەرە لە نێوان سفر و 1 ئاسایی دەبێتەوە. تا بەهای HDI لە 1 نزیکتر بێت، ئاستی گەشەکردنی مرۆیی بەرزتر دەبێتەوە.
کێ ڕاپۆرتی گەشەپێدانی مرۆیی بڵاودەکاتەوە؟
HDI پێوەرێکی پێکهاتەییە کە لەلایەن بەشی دانیشتوانی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNDP) پەرەی پێدراوە بۆ پێشکەشکردنی هەڵسەنگاندنێکی گشتی بۆ کوالیتی ژیان و دەرفەتەکان. ئەم پێوەرە تەندروستی و ئاستی خوێندن و داهات لەخۆدەگرێت. نەتەوە یەکگرتووەکان ساڵانە هەوڵدەدات وڵاتانی زیاتر بۆ حیساباتی HDI بگرێتەوە. لە دوایین ڕاپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەم پێوەرە بۆ ١٨٩ وڵاتی جیاواز حیسابی بۆ کراوە و ڕیزبەندی کراوە.
ئەم پێوەرە بۆ گروپە جیاوازەکانی وڵاتیش حیسابی بۆ دەکرێت. هەرچەندە HDI ناتوانێت نیشاندەرێکی گشتگیر بێت بۆ پشکنینی گەشەسەندنی مرۆیی، بەڵام نیشاندەرێکی تەواوترە بە بەراورد بە گەشەی ئابووری. زۆر وڵات هەن کە داهاتی سەرتاسەری بەرزیان هەیە بەهۆی داهاتی زۆری سەرتاسەری هەناردەکردنی سامانە سروشتییەکان، بەڵام ڕەنگە کوالیتی ژیان لەم وڵاتانەدا بەرز نەبێت. پێوەرەکەی HDI بە شێوەیەکی گشتگیرتر کوالیتی ژیان دەکۆڵێتەوە بە زیادکردنی دوو ڕەهەندی پەروەردە و تەندروستی بۆ داهاتی سەرتاسەری، کە شیکارییەکی گشتگیرتر بۆ گەشەسەندنی مرۆیی پێشکەش دەکات.
نەتەوە یەکگرتووەکان پێوەرەکەی HDI بەکاردەهێنێت بۆ هەڵسەنگاندنی وڵاتان لەڕووی خۆشگوزەرانی هاوڵاتیانیانەوە. پێش دروستکردنی HDI، ئاستی گەشەسەندنی وڵاتێک بەزۆری بە بەکارهێنانی ئاماری ئابووری پێوانە دەکرا، بەتایبەتی داهاتی گشتی نیشتمانی (GNI). نەتەوە یەکگرتووەکان پێی وایە تەنها ڕێوشوێنە ئابوورییەکان بەس نین بۆ هەڵسەنگاندنی گەشەپێدان، بەو پێیەی داهاتی سەرتاسەری هەمیشە ڕەنگدانەوەی کوالیتی ژیانی هاووڵاتیانی ئاسایی وڵاتێک نییە. HDI لە ساڵی 1990 هاتە ئاراوە بۆ ڕەچاوکردنی هۆکارەکانی دیکە کە کاریگەرییان لەسەر گەشەسەندنی مرۆیی هەیە و هەڵسەنگاندنێکی گشتگیرتر بۆ گەشەسەندنی مرۆیی پێشکەش بکات.
HDI چی نیشان دەدات؟
زۆرجار بەها نزمەکانی HDI ڕەنگدانەوەی داهاتی کەمی سەرتاسەری و ئاستی بەرزی هەژاری مرۆڤە. ئەو وڵاتانەی کەمترین داهاتی سەرتاسەرییان هەیە لە جیهاندا تا ڕادەیەکی زۆر دەکەونە ئەم پۆلە. لەگەڵ بەرزبوونەوەی پێوەرەکانی گەشەی مرۆیی، تەندروستی و پەروەردە و ئاستی ژیانی باشتریش بەرز دەبنەوە.
