تا ئێستا لە شەوێکی ساماڵدا سەیری ئاسمانت کردووە؟ تا ئێستا بینیوتە هێڵێکی ڕووناکی بۆ چەند ساتێک دەربکەوێت و دواتر نەمێنێت؟ ئەگەر شتێکی لەم جۆرەت بینی باشترە زوو ئاواتێک بخوازی! ئەفسانەکان دەڵێن کاتێک نەیزەک دەبینیت، ئاواتەکان دێتە دی. بێگومان شتێکی لەو شێوەیە زۆر سەرنجڕاکێشە بەڵام کەمێک ناڕاستەقینەیە؛ کەواتە لەم بابەتەدا دەمانەوێت بزانین نەیزەک چییە و لە کوێوە دێت؟ لەگەڵمان بمێنەرەوە.
نەیزەک چییە؟
هەر تەنێکی سروشتی بچووک کە لە بۆشایی نێوان هەسارەکانەوە بێت و بتوانێت بە بارودۆخی سەختی بەرگەهەوای زەویدا تێپەڕێت و بگاتە ڕووی زەوی پێی دەوترێت “نەیزەک” (Meteorite). نەیزەک کۆتا قۆناغی بەردی بۆشایی ئاسمانە کە لە کاتی کەوتنە سەر زەوی ڕزگاریان دەبێت. ئەم تەنانە پێش ئەوەی ببنە نەیزەک، کۆمەڵێک بەرد بوون لە بۆشایی ئاسمان.
لە ڕاستیدا ئەم تەنە بچووکانە بە “نەیزەک” ناودەبرێن بە مەرجێک لە بۆشایی ئاسماندا سەرگەردان بن؛ کاتێک لەسەر ڕێڕەوی زەوین و دەچنە ناو بەرگەهەوا، لەگەڵ لێدانی بەرگەهەوای زەوی، بەهۆی چەندین هۆکاری وەک خۆلێدان و پەستان و کارلێکی کیمیایی لەگەڵ گازە بەرگەهەواییەکان، دەسووتێن و دەدرەوشێنەوە لەگەڵ ئەو گازە درەوشاوەی کە دەوریان دروست دەبێت بۆ ساتێک ئەم ڕووناکییە بە “شەبەنگ” یان “ئەستێرەی کونکەر” ناسراوە. کاتێک ئەم بەردە ئاسمانیانە لە بەرگەهەوای زەویدا دەسووتێن و دەشکێن بۆ پارچەی بچووکتر، بەشێکی زۆریان بەر زەوی دەکەون.
قەبارەی نەیزەکەکان چەندە؟
ئەگەر ئەم تەنانە زۆر بچووک بن و لە ئاستی تۆزدا بن، ئەوا بە “مایکرۆمیتۆریت” ناسراون. 99%ی پاشماوەی بۆشایی ئاسمان کە دەکەوێتە سەر زەوی لەم جۆرەیە. سەرەڕای ئەوەش، ئەمەش ئەو ٥٠ تۆن تەنە دەگرێتەوە کە ڕۆژانە لە بۆشایی ئاسمانەوە دەکەونە سەر زەوی.
هەروەها هەندێک لە نەیزەکەکان کەمێک گەورەترن، نزیکەی چەند سانتیمەترێک و بێگومان کەوتنیان هیچ زیانێکی لێناکەوێتەوە. هەروەها هەندێک لە نەیزەکەکان قەبارەیان بە قەبارەی بەردێکە. ئەم بەردە گەورانە بە دەگمەن دەکەونە سەر زەوی و لە ئەنجامی کاریگەرییەکانیان لەوانەیە زیانێکی زۆریان پێ بگات.
تا ئێستا گەورەترین نەیزەک کە دۆزراوەتەوە نەیزەکەکەی هۆبایە. ئەم نەیزەکییە کە کێشی زیاتر لە ٦٠ تەنە، لە ساڵی ١٩٢٠ی زایینی/١٢٩٨ی زایینی لە نامیبیا دۆزرایەوە. نەیزەکی هوبا ئەوەندە گەورە و قورسە لە دوای دۆزینەوەیەوە کەس نەیجووڵاندووە.
نەیزەکەکان لە کوێوە دێن؟
زۆربەی نەیزەکەکان کە لەسەر زەوی دەدۆزرێتەوە لە ئەستێرە بچووکە تێکشکاوەکانەوە هاتوون؛ بە تایبەتی ئەو ئەستێرە بچووکانەی کە بە دەوری خۆردا دەسوڕێنەوە لە پشتێنەی ئەستێرە بچووکەکانی نێوان مەریخ و موشتەری. ئەم ئەستێرە بچووکانە یان بەهۆی کارلێکی کێشکردن لەگەڵ تەنەکانی تر لە خولگەی خۆیان فڕێدەدرێنە دەرەوە، یان بە شێوەیەکی هەڕەمەکی دەچنە سەر ڕێڕەوی پێکدادان لەگەڵ زەوی بەهۆی پێکدادان لەگەڵ یەکتر.
هەروەها هەندێک نەیزەک لە مانگ و مەریخەوە دەگەنە زەوی. بەگوێرەی زانایان تەنها 0.2%ی نەیزەکەکانی مەریخ و مانگ گەیشتوونەتە زەوی. توێژەران پێیان وایە ئەم نەیزەکیانە بەهۆی کاریگەری نەیزەکەکان لەسەر مانگ و مەریخ و فڕێدانی پارچەی ئەو گۆیانە بۆ بۆشایی ئاسمان دروست بوون و هاتوونە سەر ڕێڕەوی زەوی. جگە لەوەش زانایان پێیان وایە نەیزەکەکانی عەطارد و زوحەل بەهەمان شێوە دەگەنە زەوی، هەرچەندە تا ئێستا هیچ بەڵگەیەک لەسەریان نەدۆزراوەتەوە.
چۆن بزانین نەیزەکەکان لە کوێوە دێن؟
زۆربەی نەیزەکەکان هاوشێوەی بەردەکانی سەر زەوین، تەنها ئەوە نەبێت کە چینە دەرەوەیان تاریکترە. کاتێک نەیزەکەکان دێنە ناو بەرگەهەوا، چینە دەرەکییەکەی بەهۆی خۆلێدان لەگەڵ بەرگەهەوای زەویدا دەسوتێت و چینی دەرەوەشیان ڕەنگێکی سووتاو و تۆخ وەردەگرێت. ئەم پرۆسەیە کە بە “وەرینی گەرمی” ناسراوە، ڕووی نەیزەکەکە ڕەق و پۆلیش دەکات و بەپێی پێکهاتە کیمیاییەکەی پێکهاتەیەکی تایبەت لەسەر ڕووی نەیزەکەکە دروست دەکات. جگە لەوەش هەندێک لە نەیزەکەکان ئاسنیان تێدایە و موگناتیسیش پێیان دەلکێت.
بەڵام توێژەران دەتوانن بە چەند شێوازێکی وردتر سەرچاوەی نەیزەکەکان بدۆزنەوە. دەتوانن بە بەکارهێنانی وێنەی تۆمارکراوی نەیزەکە کەوتووەکان خولگە و ڕێڕەوەکانیان حیساب بکەن. هەروەها دەتوانن پێکهاتەی کیمیایی نەیزەکەکان لەگەڵ ئەستێرە بچووکە جیاوازەکاندا بەراورد بکەن. بۆ نموونە نەیزەکەکانی مەریخ بڵقی هەوای ئەم هەسارەیەیان تێدایە کە دەتوانرێت بە بەراوردکردنی پێکهاتەی ئەم بڵقانە لەگەڵ بەرگەهەوای مەریخدا بناسرێتەوە. بەم پێیە پێویستە نەیزەکەکانی مانگ هاوشێوەی ئەو نمونانە بن کە لەلایەن کەشتی ئاسمانی ئەپۆلۆوە هێنراونەتە سەر زەوی و بە بەراوردکردنی پێکهاتە کیمیاییەکانیان توێژەران دەتوانن نەیزەکەکانی مانگ جیابکەنەوە.
هەروەها زانایان دەتوانن تەمەنی ئەم بەردانە بدۆزنەوە؛ بۆ نموونە کۆنترینیان کە تا ئێستا ناسراوە، تەمەنی ٤.٦ ملیار ساڵە.
جۆرەکانی نەیزەک
نەیزەکەکان بە گشتی بەسەر سێ بەشدا دابەش دەبن: بەرد، ئاسن و ئاسن-بەرد، ئەمەش ڕێژەی سیلیکات بە داڕشتەی نیکل-ئاسنی ناوەوەیان نیشان دەدات. هەر کۆمەڵە نەیزەکەکان بەپێی پێکهاتەی کیمیایی و پێکهاتەی خۆیان، بەسەر چەند ژێر گروپێکی جیاوازدا دابەش دەبن.
نەیزەکێکی بەردین
ئەم جۆرە نەیزەکیانە بە شێوەیەکی سەرەکی لە کانزاکانی سیلیکات پێکهاتوون. نەیزەکە بەردینەکان ٩٤%ی هەموو نەیزەکەکانی سەر زەوی پێکدەهێنن و بەسەر دوو پۆلی سەرەکیدا دابەشکراون: “کۆندریت” و “ئاکۆندریت”. هەروەها کۆندریتەکان بۆ دوو گروپ پۆلێن دەکرێن، ئاسایی و کاربۆنی.
کۆندریتە باوەکان، باوترین جۆری نەیزەکی بەردینن کە ٨٦%ی هەموو نەیزەکەکانی سەر زەوی پێکدەهێنن. کۆندریتەکان بەهۆی بوونی دڵۆپە ڕەقەکانی لاڤا لەناویاندا ناونراون کە پێیان دەوترێت “کۆندرول”. کۆندریتەکان لە گەردیلەی تۆزی بچووک لە ئەستێرە بچووکەکانەوە پێکهاتوون کە ٤.٥ ملیار ساڵ لەمەوبەر دروست بوون.
بەو پێیەی کۆندریتەکان لە هەمان کاتدا دروست بوون لەگەڵ دروستبوونی کۆمەڵەی خۆر، لێکۆڵینەوە لەوان ڕێگەیەکە بۆ لێکۆڵینەوە لە پەرەسەندنی کۆمەڵەی خۆر. هەروەها کۆندریتە باوەکان بەپێی بڕی ئاسنی ناویان دابەش دەکرێن: کۆندریت H، کۆندریت L و کۆندریت LL. کۆندریت ئێچ بڕێکی زۆر ئاسنی تێدایە. کۆندرایت ئێڵ بڕێکی کەمی ئاسنی تێدایە، و بەگشتی بڕێکی کەم لە کانزا لە کۆندرایت ئێڵدا هەیە.
کۆندریتە کاربۆنییەکان زۆر دەگمەنترن لە کۆندریتە ئاساییەکان و ڕەنگە لە سەرەتای دروستبوونی کۆمەڵەی خۆردا لە دووری خۆرەوە دروست بووبن. وەک لە ناوەکەیانەوە دەردەکەوێت، کۆندریتە کاربۆنیەکان چەندین مۆلیکولی کاربۆنی تێدایە وەکو ترشە ئەمینییەکان (کە مۆلیکولەیەکی بایۆلۆژییە). جگە لەوەش ئەم نەیزەکیانە مۆلیکولی تری تێدایە وەک ئاو و ئەو ماددانە کە لەگەڵ ئاودا دروست دەبن.
هەروەک کۆندریتە ئاساییەکان، کۆندریتە کاربۆنییەکان بەپێی پێکهاتەی کیمیایی خۆیان پۆلێن دەکرێن، تەنها ئەوە نەبێت کە جگە لە پیتی C بۆ کاربۆنەکەیان، بە ناوی پیتی یەکەمی نەیزەکی جۆری خۆیانەوە ناونراون کە دۆزراونەتەوە. ناوی CI condrites بە ناوی نەیزەکی ئیڤونا ناونراوە کە لە ساڵی ١٣١٧ی زایینی لە تانزانیا بەر زەوی کەوتووە. ئەم کۆندریتانە پڕن لە کاربۆن و گڵ.
بێگومان کۆندریتە کاربۆنییەکانیش بە یەکەم پیتی شوێنی دۆزینەوەیان ناویان لێنراوە. ناوی CV chondrites بە ناوی نەیزەکێکەوە ناونراوە کە لە نزیک ڤیگارانۆ لە ئیتاڵیا لە ساڵی ١٢٩٩ی زایینی بەر زەوی کەوتووە. فەلەکناسەکان پێیان وایە ئەم کۆمەڵە کۆنترین نەیزەکەکان کە دروست بوون و تەنانەت تەمەنیان لە کۆمەڵەی خۆر زیاترە. ئەوان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە ئەم بەردانە بەهۆی تەقینەوەی سوپەرنۆڤا پێش پێکهاتنی کۆمەڵەی خۆر دروست بوون.
لە کۆتاییدا دوای گروپە جیاوازەکانی کۆندریتەکان، نۆرەی ئەکۆندریتەکانە؛ ئەم نەیزەکیانە بە پێچەوانەی کۆندریتەکان لە پێکهاتەکەیاندا دڵۆپی لاڤایان نییە و تەنها لەسەدا سێی هەموو نەیزەکە ناسراوەکان پێکدەهێنن، هەر بۆیەش زۆر دەگمەنن. نەیزەکەکانی مانگ زیاتر ئەکۆندریتن.
نەیزەکی ئاسنین
نەیزەکە ئاسنینەکان نزیکەی 5%ی هەموو نەیزەکەکانی سەر زەوی پێکدەهێنن. پێکهاتەی سەرەکییان داڕشتەی چڕی ئاسن-نیکلە، و دوو جۆر کانزا لەخۆدەگرن کە بریتین لە کاماسایت و تاینایت. نەیزەکە ئاسنینەکان لە ناوەکی ئەستێرە بچووکەکانەوە سەرچاوە دەگرن. دەوترێت ئەو ئاسنەی لە نەیزەکە ئاسنینەکاندا هەیە، یەکێک بووە لە یەکەم سەرچاوەی ئاسن کە مرۆڤ دەتوانێت بەکاری بهێنێت. نەیزەکی هوبا لە جۆری ئاسنییە.
نەیزەکێکی بەرد-ئاسن
نەیزەکی ئاسنی Fe نزیکەی لەسەدا یەک لە هەموو نەیزەکەکانی سەر زەوی پێکدەهێنن و بە نزیکەیی ڕێژەیەکی یەکسان لە ماددە کانزایی و سیلیکاتییەکان لەخۆدەگرن. ئەم نەیزەکیانە کەمتر لە 2%ی هەموو نەیزەکە ناسراوەکان پێکدەهێنن و لەڕاستیدا زۆر دەگمەنن.
یەکێک لە جۆرەکانی نەیزەکی بەردی-ئاسن بریتییە لە “Palasites”. پالاسایتەکان لە تۆڕێک لە کانزاکانی ئاسن و نیکل پێکهاتوون کە دەوری کانزایەکی سیلیکاتی سەوزە کە پێی دەوترێت ئۆلیڤین. ڕەنگە پالاسایتەکان کاتێک دروست ببن کە پۆششی دەوڵەمەند بە ئۆلیڤینی ئەستێرەیەکی بچووکێک لەگەڵ ناوەکی کانزاییەکەی تێکەڵ دەبێت. “مێسۆسیدرایت” جۆرێکی تری نەیزەکی ئاسن-بەردییە کە لە تێکەڵەیەک لە ئاسن-نیکل و بازاڵت پێکهاتووە و پێدەچێت بەهۆی پێکدادانی دوو ئەستێرەی بچووکەوە دروست بووبێت.
زۆربەی نەیزەکەکان لە کوێ دەکەونە سەر زەوی؟
توێژینەوەکان دەریدەخەن ساڵانە نزیکەی ١٧ هەزار نەیزەک بەر ڕووی زەوی دەکەون. بەڵام ئەم ژمارەیە لە کوێوە هاتووە؟
خەمڵاندنەکانی ئێستا بۆ کەوتنەخوارەوەی ماددە بۆ سەر ڕووی زەوی لەسەر بنەمای تۆڕەکانی چاودێریکردنی نەیزەکەکانی زەوییە. بەڵام ئەم تۆڕانە زۆر سنووردارن. زانایان بەدوای نەیزەکەکاندا دەگەڕێن لە ئەنتارکتیکا بۆ ئەوەی بە وردی دەستنیشانیان بکەن. هۆکارەکەی ئەوەیە کە دۆزینەوەی ئەم بەردانە لە خاکی بەفراوی و بەستووی ئەنتارکتیکا ئاسانترە.
بە زانینی ژمارەی ئەو نەیزەکیانەی کە بەر جەمسەری باشوور کەوتوون، دەتوانرێت ئاماری ئەم کاریگەرییانە بۆ هەموو زەوی حیساب بکرێت. بەڵام نابێت بەو ئەنجامە بگەین کە نەیزەکەکان زیاتر لە جەمسەری باشووردا دەکەونە خوارەوە. لە ڕاستیدا تا زیاتر لە هێڵی ئیستوایی نزیک ببینەوە، ئەگەری کەوتنی نەیزەکەکان زیاتر دەبێت.
زۆربەی پێکدادانی نەیزەکەکان لە ناوچە گەرمەکاندا ڕوودەدات. خەمڵاندنەکان دەریدەخەن کە مەترسی کاریگەری نەیزەکی گەورە لە هێڵی ئیستواییدا بە ڕێژەی ١٢% زیاترە و لە جەمسەرەکاندا بە ڕێژەی ٢٧% کەمترە لە باقی زەوی.
ئاسەوارەکانی نەیزەکەکان لە سەر زەوی
نەیزەکەکان بە هێزێکی زۆرەوە بە بەرگەهەوادا تێدەپەڕن و دەگەنە ڕووی زەوی. تا ئەم نەیزەکیانە گەورەتر بن، ئەو ئاسەوارەی کە لە دوای خۆیان بەجێدەهێڵن گەورەتر دەبێت. شوێنەواری نەیزەکی بارینگەر لە ویلایەتی ئەریزۆنا یەکێکە لە بەناوبانگترین ئاسەوارەکانی کاریگەری نەوزەک لەسەر زەوی.
نزیکەی ٥٠ هەزار ساڵ لەمەوبەر نەیزەکێک کە کێشی ٣٠٠ هەزار تۆن بوو بە هێزێکی یەکسان بە ٢.٥ ملیۆن تۆن تی ئێن تی بەر زەوی کەوت. لە ئەنجامی ئەم پێکدادانەدا چاڵێک بە تیرەکەی یەک کیلۆمەتر و قووڵایی ٢٣٠ مەتر مایەوە. ئەو پارچانەی کە لە کاریگەرییەکەدا بەجێماوە ئاماژە بەوە دەکەن کە نەیزەکێکی ئاسن بووە. زیاتر لە سەد چاڵی کاریگەری لەسەر زەوی دەستنیشانکراون، کە بەناوبانگترینیان ڕەنگە چاڵی چیکسولوب بێت لە مەکسیک. هەرچەندە نزیکەی نیوەی ئەم چاڵە لە ژێر ئاوەکانی کەنداوی مەکسیکدا شاراوەتەوە، بەڵام بە ئاسانی دەتوانرێت ببینرێت.
شوێنەواری چیکسولوب کە تیرەکەی ١٠ کم دەبێت، یەکێکە لە گەورەترین شوێنەواری کاریگەرییەکانی نەیزەکە لە سەر زەوی. توێژەران پێیان وایە کاریگەری ئەم نەیزەکە 65 ملیۆن ساڵ لەمەوبەر یەکێکە لە هۆکارەکانی لەناوچوونی دایناسۆرەکان.
