تالاسیمیا نەخۆشییەکی بۆماوەیی خوێنە و ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر بەرهەمهێنانی هیمۆگلۆبین و خڕۆکە سوورەکانی خوێن دەبێت. ئەم نەخۆشیە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی توندی ژمارەی خڕۆکە سوورەکانی خوێن و هیمۆگلۆبین لە خوێندا، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمخوێنییەکی توند. لە تالاسیمیادا بەزۆری خڕۆکە سوورەکانی خوێن بچوکترن لە ئاسایی و ناتوانن ئۆکسجین بگوازنەوە بۆ شانە و ئەندامەکانی لەش. تالاسیمیا یەکێکە لە باوترین نەخۆشییە بۆماوەییەکانی هیمۆگلۆبین لە جیهاندا و توندییەکەی دەتوانێت لە سووک و بێ نیشانەوە بگۆڕێت بۆ توند و پێویستی بە چارەسەری بەردەوام هەیە. نەخۆشییەکە دەتوانێت کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر کوالیتی ژیانی تاکەکان هەبێت و لەبەر ئەم هۆکارەش دەستنیشانکردنی پێشوەختە و بەڕێوەبردنی گونجاو زۆر گرنگە. ئەم بابەتە هەوڵی داوە تەواوترین زانیاری کە لەبەردەستدایە سەبارەت بە نەخۆشی تالاسیمیا بیخاتەڕوو.
نەخۆشی تالاسیمیا چییە؟
ئەگەر بمانەوێت ئەم نەخۆشیە بە زاراوەیەکی سادە ڕوون بکەینەوە، ئەوا تالاسیمیا بەم شێوەیە پێناسە دەکەین: تالاسیمیا جۆرێکە لە کەمخوێنی. لەم نەخۆشیەدا ڕێژەی هیمۆگلۆبین لە لەشدا کەم دەبێتەوە یان بە شێوەیەکی نائاسایی بەرهەم دێت. کەمبوونەوەی هیمۆگلۆبین دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی ئۆکسجین بۆ خڕۆکە سورەکانی خوێن و لە ئەنجامدا بڕی ئەم خانانە کەمدەکاتەوە. لە کۆتاییدا نەخۆشەکە ڕووبەڕووی نیشانە باوەکانی وەک ماندوێتی و لاوازییەکی زۆر دەبێتەوە. ئەگەر تالاسیمیا بەرەو پێش بچێت، لەوانەیە مەترسی لەسەر ژیانی کەسەکە دروست بکات.
تا ئێستا تووشی ئەو هاوسەرانە بوویت کە بەهۆی تالاسیمیا وازیان لە خۆشەویستی خۆیان هێناوە؟ ئەم نەخۆشییە بەهۆی هۆکارە بۆماوەییەکانییەوە بە خۆشەویستی کوشتن ناسراوە، بووەتە هۆی جیابوونەوەی زۆرێک لە گەنجان و نیگەرانییەکانی لەسەر کاریگەرییەکانی لەسەر نەوەکانی داهاتوو دروستکردووە.
تالاسیمیا یەکێکە لەو نەخۆشیانەی کە پێش هاوسەرگیری و لە کاتی ڕاوێژکاری بۆماوەییدا باشترە پشکنینی پێویستی بۆ بکرێت. پێویستە هاوسەرەکان لەژێر چاودێری پزیشکدا بن و ڕاوێژکاری بۆماوەیی بکەن ئەگەر گومانیان هەبوو ئەم نەخۆشییەیان هەیە یان پێشینەی خێزانی تالاسیمیایان لە خێزانەکەیاندا هەیە بۆ ئەوەی ڕێگری لە مەترسییەکانی لەسەر تەندروستی خۆیان و منداڵەکانی داهاتوویان بکەن.
هۆکاری تووشبوون بە تالاسیمیا
هۆکاری تووشبوون بە تالاسیمیا کە نەخۆشییەکی بۆماوەیی خوێنە، پەیوەستە بە جینەکانی مرۆڤەوە. تالاسیمیا بەهۆی گۆڕانکاری بۆماوەیی لە جینەکانی هیمۆگلۆبین (پرۆتینێک کە ئۆکسجین لە خوێندا هەڵدەگرێت) دروست دەبێت. نەخۆشییەکە لە دایک و باوکەوە دەگوازرێتەوە بۆ منداڵ و بە گشتی دابەش دەکرێت بۆ دوو جۆر: ئەلفا تالاسیمیا و بێتا تالاسیمیا.
پرۆتینی هیمۆگلۆبین ئۆکسجین دەگوازێتەوە بۆ هەموو جەستە لە خانەکانی خوێندا. مۆخی ئێسک لە ئاسنی خۆراک کەڵک وەردەگرێت بۆ دروستکردنی هیمۆگلۆبین. لە کەسانی تووشبوو بە تالاسیمیا، مۆخی ئێسک بەشی پێویست هیمۆگلۆبینی تەندروست، یان خڕۆکە سوورەکانی خوێن بەرهەم ناهێنێت. هەروەها لەش دەتوانێت خڕۆکە سوورەکانی خوێن بشکێنێت بە هیمۆگلۆبینی نائاسایی. جگە لەوەش لەوانەیە ئەو خڕۆکە سوورانەی خوێن ئەوەندە نەرم نەبن کە بەناو وردە خوێنبەرەکاندا بڕۆن بۆ ئەوەی بگەنە بەشە جیاوازەکانی جەستە.
لە هەندێک حاڵەتدا ئەم پرسانە دەبنە هۆی کەمی ئۆکسجین و لە ئەنجامدا کەمخوێنی و ماندوێتی لێدەکەوێتەوە. لەوانەیە ئەو کەسانەی کە تالاسیمیایەکی سووکیان هەیە پێویستیان بە چارەسەر نەبێت، بەڵام جۆرە توندترەکان پێویستیان بە گواستنەوەی خوێنی بەردەوام هەیە.
دەستنیشانکردنی نەخۆشی تالاسیمیا
زۆربەی منداڵانی تووشبوو بە تالاسیمیا مامناوەند بۆ توند لە تەمەنی ٢ ساڵیدا دەستنیشان دەکرێن، ئەو کەسانەی هیچ نیشانەیەکیان نییە لەوانەیە درک بەوە نەکەن کە هەڵگرن تا ئەو کاتەی منداڵێکی تووشبوو بە تالاسیمیایان دەبێت.
پشکنینی خوێن دەتوانێت بزانێت کە ئایا کەسێک هەڵگری نەخۆشییەکە یان ئەو حاڵەتەی هەیە. لێرەدا ئەو پشکنینانە دەخەینەڕوو کە پزیشکەکان بەکاریدەهێنن بۆ یارمەتیدان لە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە:
- ژماردنی تەواوی خوێن (CBC): ئەمەش دەتوانێت ئاستی هیمۆگلۆبین و ئاست و قەبارەی خڕۆکە سوورەکانی خوێن بپشکنێت.
- ژمارەی تۆڕی خانەکان: پێوانە دەکات کە تۆڕە خانەکان، یان خڕۆکە سوورەکانی خوێنی نەپێگەیشتوو چەندە خێرا بەرهەم دەهێنن و لەلایەن مۆخی ئێسکەوە ئازاد دەکرێن. بەزۆری تۆڕە خانەکان نزیکەی ٢ ڕۆژ لە خوێندا بەسەر دەبەن پێش ئەوەی ببنە خڕۆکە سووری پێگەیشتوو. لە نێوان لەسەدا ١ بۆ ٢ لە خڕۆکە سوورەکانی کەسێکی تەندروست بریتین لە تۆڕی خوێن.
- ئاستی ئاسن: ئەمەش یارمەتی پزیشک دەدات بۆ دیاریکردنی هۆکاری کەمخوێنی، جا تالاسیمیا بێت یان کەمی ئاسن. لە تالاسیمیادا کەمی ئاسن هۆکار نییە.
- پشکنینی بۆماوەیی: شیکاری DNA دەریدەخات کە ئایا کەسێک تالاسیمیای هەیە یان جینەکانی گۆڕاون.
- پشکنینی پێش لەدایکبوون: ئەم پشکنینە دەتوانێت نیشان بدات کە ئایا کۆرپەلە تووشی تالاسیمیا بووە یان نا و چەندە توند بێت.
- نمونەگرتنی ڤیلۆسی کۆریۆنی (CVS): پارچەیەک لە منداڵدان لادەبرێت بۆ پشکنین، بەزۆری لە دەوروبەری هەفتەی ١١ی دووگیانیدا.
- ئامنۆسێنتێزی: تەکنیکارانی تاقیگە بەزۆری نمونەیەکی بچووک لە شلەی ئامنۆتیک وەردەگرن بۆ پشکنین لە هەفتەی ١٦ی دووگیانیدا. شلەی ئامنۆتیک بریتییە لەو شلەیەی کە دەوری کۆرپەلە دەدات.
چارەسەری نەخۆشی تالاسیمیا
هەروەها جۆری چارەسەرەکە بەپێی پلەی پێشکەوتنی تالاسیمیا دەگۆڕێت. چارەسەر بەندە بە جۆر و توندی تالاسیمیا. بۆ نموونە تالاسیمیایەکی سووک کە باوترین جۆری تالاسیمیایە، پێویستی بە چارەسەر نابێت.
لە لایەکی ترەوە دەتوانرێت تالاسیمیا مامناوەند بە گواستنەوەی خوێن چارەسەر بکرێت. بەڵام ئەوەی پێویستی بە پرۆسەی چارەسەرکردن هەیە و هاوسەرەکان لە گەشەکردنی دەترسن، تالاسیمیایەکی توندە. ئەم جۆرە تالاسیمیایە بە چەند شێوە چارەسەر دەکرێن کە لە درێژەی بابەتەکەدا باسی دەکەین:
گواستنەوەی خوێن
لەم جۆرە چارەسەرەدا کەسی تووشبووی تالاسیمیا چەندین جار خوێن دەگۆڕێت، بەشێوەیەک پزیشک ماوەی خوێن گواستنەوەی بۆ دیاری دەکات و دەبێت کەسەکە خوێن وەربگرێت کە دەتوانێت ئاستی هیمۆگلۆبینی لەش زیاد بکات.
گواستنەوەی خوێن دەتوانێت ئاستی هیمۆگلۆبین و خڕۆکە سوورەکانی خوێن پڕ بکاتەوە. ئەو کەسانەی کە تالاسیمیای مەیجێریان هەیە پێویستیان بە نێوان ٨ بۆ ١٢ جار هەیە لە ساڵێکدا. ئەوانەی تالاسیمیایان توندترە ساڵانە پێویستیان بە گواستنەوەی هەشت جار خوێن یان زیاترە لە کاتی فشاری دەروونی، نەخۆشی، یان هەوکردندا.
بێگومان ئەم شێوازە سەرەڕای سوودەکانی، تێچووی زۆری بۆ نەخۆشەکان هەیە و هەروەها ئەگەری گواستنەوەی نەخۆشی و بەکتریا زیاد دەکات. لەو شتانەی کە بەکارهێنانی ئەم شێوازە بۆ نەخۆشەکان مەترسیدار دەکات، ئەگەری بەرزبوونەوەی ئاستی ئاسنە لە خوێندا، کە دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە ئەندامەکانی وەک دڵ و جگەر و ئەندامەکانی تر. پزیشکان پێشنیاری بەکارهێنانی کیلاسیۆنی ئاسنیان کردووە بۆ نەهێشتنی ئەم ئاڵۆزییە بە مەبەستی کەمکردنەوەی مەترسییەکانی گواستنەوەی خوێن.
بەکارهێنانی کیلاسیۆنی ئاسن
وەک ئاماژەمان پێدا ئەم چارەسەرە بۆ کەمکردنەوەی ئاڵۆزییەکانی گواستنەوەی خوێن ئەنجام دەدرێت. ئەم ڕێکارە بۆ لابردنی ئاسنی زیادە لە خوێندا ئەنجام دەدرێت. ئەو کەسانەی کە ئەم چارەسەرە تەواوکەرەی خوێن گواستنەوە بەکاردەهێنن زۆرجار ڕەتیدەکەنەوە بەردەوام بن لەم چارەسەرە بەهۆی ئەو ئازارەی کە لە کاتی بەکارهێنانی ئەم شێوازەدا تووشی دەبن.
کیلاسیۆنی ئاسن بریتییە لە لابردنی ئاسنی زیادە لە خوێن. وەک ئاماژەمان پێدا، گواستنەوەی خوێن دەبێتە هۆی زیادبوونی باری ئاسن. ئەمەش دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە دڵ و ئەندامەکانی تر. لەوانەیە پزیشکەکان دەرمانی دیفیرۆکسامین بنووسن، کە دەرمانێکە بە دەرزی لە ژێر پێست یان بۆ ناو ماسولکەیەک دەدرێت. یان لەوانەیە دەرمانی دیفێراسیرۆکس بنووسن.
پێویستە نەخۆشەکان ئاماژە بەوە بکەن کە ئەگەر ئاسنی زیادەیان لە خوێندا هەبوو ئەوا پێویستە خۆیان لە خواردنی ئەو خۆراکانە بەدوور بگرن کە ئاسنیان تێدایە.
چاندنی مۆخی ئێسک
زۆرجار چاندنی مۆخی ئێسک بۆ منداڵانی تووشبوو بە تالاسیمیا ئەنجام دەدرێت. هەرچەندە ئەم چارەسەرە زۆر مەترسیدارە، بەڵام پێویستە تەنها لەکاتی پێویستدا بەکاربهێنرێت و لەلایەن پزیشکەوە دەستنیشانبکرێت.
خانەکانی مۆخی ئێسک خڕۆکە سوور و سپییەکانی خوێن و هیمۆگلۆبین و پلاکتەکان بەرهەم دەهێنن. لە حاڵەتە توندەکاندا، چاندن لە بەخشەرێکی گونجاوەوە لەوانەیە چارەسەرێکی کاریگەر بێت.
نەشتەرگەری بۆ کەسانی تووشبوو
نەشتەرگەری بەکاردێت ئەگەر نەخۆشەکە پێویستی بە دەرهێنانی سپڵ و میزڵدان بێت بەهۆی هەوکردنەوە. لەم حاڵەتەدا پزیشک نەشتەرگەرییەک ئەنجام دەدات بۆ دەرهێنان یان چاندنی ئەندامەکە. ڕەنگە نەشتەرگەری پێویست بێت بۆ ڕاستکردنەوەی نائاسایی ئێسک.
تەواوکەری ترشی فۆلیک
هەروەها ئەو کەسانەی کە خوێن و کیلاسیۆن وەردەگرن، ڕەنگە پێویستیان بە تەواوکەری فۆلیک ئەسید هەبێت. ئەمانە یارمەتی گەشەی خڕۆکە سوورەکانی خوێن دەدەن.
چارەسەری جینی
زانایان بەدوای تەکنیکەکانی چارەسەری جینیدا دەگەڕێن بۆ چارەسەرکردنی تالاسیمیا. ئەگەرەکان بریتین لە دانانی جینێکی ئاسایی بێتا-گلۆبین بۆ ناو مۆخی ئێسکی نەخۆش یان بەکارهێنانی دەرمان بۆ چالاککردنەوەی ئەو جینانەی کە هیمۆگلۆبینی کۆرپەلە بەرهەمدەهێنن.
خاڵی کۆتایی
ئەو کەسانەی بەدەست کەمخوێنی یان تالاسیمیا دەناڵێنن پێویستە تێبینی ئەوە بکەن کە هەموو کەمخوێنییەکان تالاسیمیایەکی توند نین و ئەو کەسانەی کەمخوێنی سووکیان هەیە لەوانەیە هیچ نیشانەیەکیان نەبێت. لە ڕاستیدا ئەم نەخۆشییە کاتێک مەترسیدار دەبێت کە مرۆڤەکان ئەو نیشانانەیان بەخۆیەوە بینی کە لە سەرەوە باسمان کرد و ئەمەش ئەو کاتەیە کە پێویستە ڕاوێژ بە باشترین پزیشکی خوێن بکەن و بەدوای چارەسەری ئەم نەخۆشیەدا بگەڕێن.
