جۆرەکانی بەرد لە زەوی ناسیدا

لە زەوی ناسیدا جۆرەکانی بەرد دابەش دەکرێن بەسەر سێ پۆلی سەرەکیدا: بەردی ئاگرین، نیشتوو و گۆڕاو(metamorphic). بەرد بریتییە لە کۆمەڵەیەکی ڕەق لە کانزاکان، لەوانە بارستەیەک یان کەڵەکەبوونی کانزای جۆراوجۆر. بەردەکان زۆر بە ناڕوونتر پێناسە کراون لە کانزاکان. تەنانەت بەردەکانی ناو هەمان جۆری بەرد ڕەنگە پێکهاتەیەکی زۆر گۆڕاویان هەبێت. ڕەنگە گڕانایتێک سپی بێت و یەکێکی تریش سوور بێت، بەڵام هەردووکیان پێکهاتەیەکی هاوشێوەیان هەیە (کانزا سەرەکییەکان بریتین لە فێڵدسپارت و کوارتز).

جۆرەکانی بەرد لە زانستی زەوی ناسیدا

لێرەدا لیستێک لە جۆرە سەرەکییەکانی بەرد دەخەینەڕوو کە لەلایەن جیۆلۆجیستەکانەوە ناسراون. بێگومان ژمارەیەکی زۆر لە جۆرەکانی بەردی دیاریکراو هەیە و پۆلێنکردنی بەردەکان زۆرن. سێ جۆری سەرەکی بەرد هەیە، بەپێی جۆری سەرچاوە و دروستبوونی پۆلێن دەکرێن:

بەردی ئاگرین (Igneous rocks)

هەموو بەردەکام لە بەردی ئاگرین سەرچاوە دەگرن. پێدەچێت زەوی لە قۆناغە سەرەتاییەکانی دروستبوونیدا بە تەواوی تواوە بووبێت و دوای ساردبوونەوەی یەکەم بەرد کە دروست بوو ئاگرین بووە. لەبەر ئەم هۆکارە هەموو جۆرەکانی تری بەرد وەرگیراوی بەردی ئاگرینن.

ئەندێسایت (Andesite)

ئەندێسایت بەردێکی گڕکانیە و پێکهاتەیەکی مامناوەندی هەیە. لە بازاڵت فێڵسیکترە و مافیکیترە لە داسایت. کانزا سەرەکییەکان بریتین لە پلاجیۆکلاز و هۆرنبلێند. ئەندێسایت بەردێکی باوی گڕکانەکانی ناوچەی ژێرکەوتنی پلێتی ئۆقیانووسی بۆ ژێر پلێتی کیشوەریە. بەگشتی خۆڵەمێشی تۆخە و لەوانەیە فینۆکریستەکانی پلاجیۆکلاز (بەزۆری ئەندێسین)، بایۆتایت و هۆرنبلێندی تێدابێت. ئەندێسایت هاوتای دیۆرایتە لەسەر زەوی.

ئەنۆرتۆسایت (Anorthosite)

ئەنۆرتۆسایت بەردێکە کە لە پلاجیۆکلاز پێکهاتووە (زیاتر لە ٩٠%). ئەنۆرتۆسایت بەردێکی ئاگرینییە. کریستاڵە پلاجیۆکلاسە پێکهێنەرەکانی دەچنە بەشی سەرەوەی ماگمای مافیک، لەوێ وەک بەردێکی پلاجیۆکلازی نزیکەی یەک کانزا بە کریستاڵ دەبن. هەندێک لە ئەنۆرتۆسایتەکان نمایشێکی زۆر جوانی ڕەنگەکان پیشان دەدەن کە بە لابرادۆرسێنس ناسراون، هەربۆیە هەندێک نمونە بەردی ڕازاوەن. ئانۆرتۆسایت بەردێکی باوی سەر مانگە. بەرزاییەکانی مانگ کە وەک ناوچەی ڕووناکتر دەیبینین، بە شێوەیەکی سەرەکی لەم جۆرە بەردە پێکهاتووە.

ئەپلیت (Aplite)

ئەپلیت بەردێکی دانە وردە، بەزۆری ڕەنگی سووک و ئاگرینییە. بەزۆری ئەپلایت لە درزێکی تەسکدا ڕەق دەبێتەوە، جێیەک کە لەدەستدانی گەرمی بۆ بەردەکانی تەنیشت یەکتر خێرا بووە و کریستاڵەکان کاتێکی زۆریان نەبووە بۆ گەشەکردن. ڕەنگە ئەپلایتەکان پێکهاتەیەکی گۆڕاویان هەبێت لە گڕانایتەوە بۆ گابرۆ، بەڵام زاراوەی “ئەپلیت” زۆر جار بۆ وەسفکردنی بەردی گرانیتی دانە ورد بەکاردەهێنرێت.

بازالت (Basalt)

بازالت بەردێکی گڕکانی ڕەنگ تۆخی زۆر باو و پێکهاتووە لە پلاجیۆکلازی کالیسیکی (بەزۆری لابرادۆریت)، کلینۆپایرۆکسین (ئۆجیت) و کانزای ئاسن (ماگناتیتی تیتانیفێرۆس). هەروەها بازاڵت ڕەنگە ئۆلیڤین، کوارتز، هۆرنبلێند، نەفیلین، ئۆرتۆپایرۆکسین و هتد لەخۆبگرێت. بازاڵت هاوتایەکی گڕکانییە لەگەڵ گابرۆ. توێکڵی زەریاکان زیاتر لە بازاڵت و بەردی هاوشێوەی پێکهاتووە (گابرۆ، دیابێس).

باسانیت (Basanite)

باسانیت بەردێکی گڕکانیە. هاوشێوەی بازاڵتە بەڵام سیلیکای کەمتری تێدایە و بەزۆری کانزای ئەلکالی زیاترە. باسینایت لەوانەیە ئۆلیڤین، پیرۆکسین و فینۆکریستەکانی فێڵدسپاتۆیدی تێدابێت.

کاربۆناتایت (Carbonatite)

کاربۆناتایت بەردێکی ئاگرین و بە شێوەیەکی سەرەکی لە کانزاکانی کاربۆنات پێکهاتووە. هەردوو کاربۆناتیتی گڕکانی و پلۆتۆنیش ناسراون. ئەلڤیکیت (Alvikite) کاربۆناتیتی کالیسیتی گڕکانیە، سۆڤیت (sövite) کاربۆناتیتی کالیسیتی پلۆتۆنییە. کاربۆناتایت بەگشتی پەیوەندی بە بەردی ئاگرینی ئەلکالی هەیە. کاربۆناتایت بەردی خانەخوێیە بۆ چەند کانزایەکی بنەڕەتی کە گرنگترینیان بریتین لە ئاپاتایت و توخمە زەوییە دەگمەنەکان (REE) و نیۆبیۆم.

داسایت (Dacite)

داسایت بەردێکی گڕکانی فێڵسیکیە لە نێوان ئەندێسایت و ڕیۆلیت. داسیت بەردێکی باو لە گڕکانەکانی پەیوەست بە سابداکشێنە لە پەراوێزی کیشوەری چالاک (بۆ نموونە، کاسکەیدز لە باکووری ڕۆژئاوای ئەمریکا). ماگمای داسیتیک لە توێکڵی زەویدا وەکو گراندیۆرایتی بەردی پلۆتۆنیک ڕەق دەبێتەوە.

دیاباس (Diabase)

دیاباس بەردێکی ئاگرینی ڕەنگ تۆخە. لە ڕووی پێکهاتەوە هاوتایە لەگەڵ گابرۆ و بازاڵت، بەڵام لە ڕواڵەتدا لە نێوانیاندایە. دیاباس یەکێکە لە باوترین جۆرەکانی بەرد. زیاتر لە بارستەی قووڵ (دایک و سیل)ی پێکهاتەی بازالتیکدا ڕوودەدات. دیاباس کاتێک بە خێرایی ڕەق دەبێتەوە دەگۆڕێت بۆ بازاڵت و کاتێک کاتێکی زیاتری هەیە بۆ گەشەکردنی کریستاڵەکان دەگۆڕێت بۆ گابرۆ.

دیۆرایت (Diorite)

دیۆرایت بەردێکە کە لە قووڵایی زەویدا دروست دەبێت و پلاجیۆکلاسی دەوڵەمەند بە سۆدیۆم و هۆرنبلێندی تێدایە. دیۆرایت لە ڕووی پێکهاتەوە هاوتایە لەگەڵ ئەندێسایت کە بەردێکی گڕکانیە. پێکهاتەکەی مامناوەندە و لە نێوان گڕانایتی فێڵسیک و گابرۆی مافیکدایە.

دونایت (Dunite)

دونایت بەردێکی ئاگرینی ئەلترامافیکە کە نزیکەی تەنها لە ئۆلیڤین پێکهاتووە (زیاتر لە ٩٠%). دونایت جۆرێکە لە پەریدۆتایت. ئەم بەردانە لە پۆششی زەویدا زۆرن بەڵام بە دەگمەن لە بەردەکانی کیشوەریدا دەبینرێن. ئۆلیڤین هاوواتای دونیتە. ئۆلیڤینایت جۆرێکە کە کانزای مەگنەتیتی زیاتری تێدایە لە کرۆمیت.

فۆیائیت (Foyaite)

فۆیائیت بەردێکی دەگمەنی ئاگرینە کە لە نەفیلین و فێڵدسپاری ئەلکالی پێکهاتووە و پێکهاتەیەکی تراکیتیکی هەیە. فۆوایت جۆرێکە لە نێفلین سینایت (nepheline syenite).

گابرۆ (Gabbro)

گابرۆ بەردێکی ئاگرینە و دانە درشتە و بەزۆری ڕەنگی تۆخە. گابرۆ بەردێکی پلۆتۆنیکە یانی لە قووڵایی زەویدا دروست بووە. گابرۆ پێکهاتەیەکی کانزای هاوشێوەی بازاڵتی هەیە (ئۆلیڤین و پیرۆکسین لەگەڵ بڕێکی کەمتر لە فێڵدسپارت و میکا)، هەرچەندە بازاڵت بە پێچەوانەی گابرۆوە، بە خێرایی لە ڕووی زەوی لە لاڤا سارد دەبێتەوە. گابرۆ دانە درشتە، لە کاتێکدا بازاڵت دانە وردە.

گڕانایت (Granite)

گڕانایت بەردێکی ئاگرینی زۆر باو و فێڵدسپارت و کوارتز پێکهاتەی سەرەکییە. گڕانیت یەکێکە لە باوترین بەردی ئاگرین و یەکێکە لە بەهێزترین بەردەکانی بیناسازی کە لە ساردبوونەوەی وردە وردەی ماددە تواوەکانەوە دروست دەبێت. پێکهاتەی ئەم بەردە بە شێوەیەکی سەرەکی لە کریستاڵەکانی کانزاکانی کوارتز و فێڵدسپارت و مایکا پێکهاتووە. ڕەهەندی ئەم کریستاڵانە بە جۆرێکە کە بە ئاسانی بە چاو دەبینرێن. چڕی ئەم جۆرە بەردە ٢.٧٥ گرامە بۆ هەر سانتیمەتر سێجایەک.

گرانۆدیۆرایت (Granodiorite)

گرانۆدیۆرایت جۆرێک گڕانیتۆیدە (بەردێکی ئاگرینی دەوڵەمەند بە کوارتز) کە تێیدا فێڵدسپاری باڵادەست پلاجیۆکلازە. گرانادیۆرایت لە ڕووی پێکهاتەوە مامناوەندە لە نێوان گڕانیتۆیدەکانی تر گڕانایت و تۆنالیت. گراندیۆرایت کوارتزی زیاتری تێدایە لە دیۆرایت. ئەم جۆرە بەردە زۆرجار بە هەڵە بە گڕانیت ناودەبرێت.

هارزبورگیت (Harzburgite)

هارزبورگیت ئەو جۆرە بەردەیە کە دەمێنێتەوە کاتێک بازاڵت لە کەوڵی زەوی (mantle) دەردەچێت. هارزبورگیت جۆرێکە لە پەریدۆتایت. هارزبورگیت لە ئۆرتۆپایرۆکسین و ئۆلیڤین پێکهاتووە. ئەم بەردە یەکێکە لە بەردەکانی ئۆڵترامافیک و سەر بە گروپی پەریدۆتایتە. ئەم جۆرە بەردە لەناو کەوڵی زەویدا زۆرن بەڵام لە ڕووی زەویدا دەگمەنن.

هۆرنبلێندایت (Hornblendite)

هۆرنبلێندایت بەردێکە کە لە قووڵایی زەویدا دروست دەبێت و ئۆڵترامافیکە و نزیکەی تەواوی لە هۆرنبلێند پێکهاتووە. هۆرنبلێند لە ماگمای دەوڵەمەند بە شلەی ئاوەوە بە کریستاڵ بووە، لە ئەنجامدا هۆرنبلێند لەسەر پیرۆکسینی بێ ئاو دروست بووە.

ئیگنیمبریت (Ignimbrite)

ئیگنیمبریت بەردێکی گڕکانیە کە بەهۆی بە بەردبوونی خۆڵەمێش و تەقینەوەی گڕکانەکانەوە دروست دەبێت. بەردێکی ئاگرین کە بەهۆی هەوری زۆر گەرمی خۆڵەمێشی گڕکان و بلۆک و گازەکانەوە دروست دەبێت کە پێی دەوترێت لێشاوی بەردی توواوە، یان ڕۆیشتنی پاشماوەی چڕ کە لە ئەنجامی تەقینەوەی گڕکانەکانەوە لە قووڵایی زەویدا دروست دەبێت.

کیمبەرلایت (Kimberlite)

کیمبەرلایت بەردێکی ئۆلترامافیکە کە لە ئۆلیڤین و یەکێک یان زیاتر لەمانەی خوارەوە پێکهاتووە: فلۆگۆپایت، سێرپێنتین، دیۆپساید، مۆنتسۆریلایت، کالسایت. کیمبەرلایت لیوسیت لەخۆناگرێت. کیمبەرلایت جۆرێکی بەردی گرنگی ئابوورییە چونکە سەرچاوەی سەرەکی (بەردی خانەخوێ)ی ئەڵماسە. کیمبەرلایت لە تەنێکی بەردی هاوشێوەی بۆریدا دەبینرێت کە پێی دەوترێت دووکەڵکێشی گڕکان، کە بەهۆی تەقینەوەی گڕکانێکی پڕ لە گازەوە دروست بووە.

ئۆبسیدیان (Obsidian)

ئۆبسیدیان شووشەیەکی گڕکانیە و جۆرێکە لە بەرد کە لە فۆڕمی پاکی خۆیدا بلوری نییە. بەزۆری ئۆبسیدیان لە پێکهاتەدا ڕیۆلیتیکە و ڕەنگی ڕەش یان سوورە. زۆرجار ئۆبسیدیان پەیوەندی بە پومیسەوە هەیە.

نیفلین سیێنایت (Nepheline syenite)

نیفلین سیێنایت بەردێکی ئاگرینە و دەوڵەمەندە بە کانزا ئەلکالیەکان و تاڕادەیەک هەژارە لە سیلیکا. لە ئەنجامدا، کانزا ئەلکالیەکانی وەکو فێڵدسپاتۆید نەفلین و ئەلکالی فێڵدسپار، ئەلکالی ئەمفیبۆل و یان ئەلکالی پیرۆکسێن لەخۆدەگرێت. کوارتزی تێدا نییە. فۆنۆلایت هاوشێوەیەکی گڕکانییە بۆ نەفلین سینایت.

پێگماتیت (Pegmatite)

پێگماتیت بەردێکی زۆر دانە درشت و گەورەیە. زۆربەی پێگماتیتەکان پێکهاتەیەکی گڕانیتیان هەیە. پێگماتیتە سادەکان کانزای باوی وەک فێڵدسپارت، مایکا و کوارتز لەخۆدەگرن. پێگماتیتە ئاڵۆزەکان دەوڵەمەندن بە توخمە کیمیاییەکان و کانزای نائاسایی، ئەمەش وایکردووە پێگماتیت ببێتە سەرچاوەیەکی کانزایی گرنگ لە جۆرەکانی بەرد لە جیهاندا.

پەریدۆتایت (Peridotite)

پەریدۆتایت جۆرێکی سەرەکی بەردی ناو کەوڵی زەویە. بەزۆری پەریدۆتایتی نەگۆڕاو ڕەنگی سەوزی تۆخی هەیە، بەڵام زۆربەی ئەو پەریدۆتایتانەی کە لە ڕووی زەویەوە دەیبینین گۆڕدراون بۆ جۆرێک لە بەردی گۆڕاو کە پێی دەوترێت سێرپێنتینیت. پەریدۆتایت چەند جۆرێکی هەیە: هارزبورگیت، دونایت، هێرزۆلیت و هتد.

پۆمیس (Pumice)

پۆمیس بەردێکی گڕکانی زۆر کونیلەدار و کێشی سووکە و پێکهاتەیەکی جۆراوجۆری هەیە. پومیس وەک بەردێک بە شێوەیەکی نائاسایی سووکە و لە ئاودا نقوم نابێت. بەزۆری پۆمیس ڕەنگی سووکە و پێکهاتەیەکی فێڵسیکی هەیە. پومیس لە کاتی تەقینەوەی گڕکانەکاندا دروست دەبێت.

پیرۆکسێنیت (Pyroxenite)

پیرۆکسێنیت بەردێکە کە لە قووڵایی زەویدا دروست دەبێت کە نزیکەی بە تەواوی (زیاتر لە ٩٠%) لە کانزاکانی پیرۆکسین پێکهاتووە. پیرۆکسێنیت بەردێکی ئاگرینە کە بەزۆری پەیوەندی بە بەردەکانی تری ئۆڵترامافیک (پێریدۆتایت) و مافیک (گابرۆ)ەوە هەیە.

ڕیۆلیت (Rhyolite)

ڕیۆلیت بەردێکی گڕکانی فێڵسیکە. ئەم بەردە هاوشێوەی بەردی گڕانایتە بەڵام لەسەر ڕووی زەوی ڕەق بووە و کاتێکی زۆری نەبووە بۆ بە کریستاڵبوون. ڕیۆلیت پەیوەندی بە تەقینەوەی گڕکانەوە هەیە.

سکۆریا (Scoria)

سکۆریا بەردێکی گڕکانی مافیکی ڕەنگ تاریکە. هاوشێوەی پومێسە، بەڵام ڕەنگەکەی تۆخترە و کێشی وەک ئەو سووک نییە و لە پێکهاتەدا مافیاییترە. کونیلەکانی ناو سکۆریا بەزۆری گەورەترن لە پومیس.

سۆڤیت (Sövite)

سۆڤیت جۆرێکە لە کاربۆناتیتی پلۆتۆنی کە کانزای کاربۆناتی باڵادەستی کالسایتە. سۆڤیت باوترین جۆری کاربۆناتیتە. زۆرجار وەک بەردێکی خانەخوێ بۆ سەرچاوە کانزاییە جۆراوجۆرەکان لە کانەکان دەردەهێندرێت.

سیێنایت (Syenite)

سیێنایت بەردێکی پلۆتۆنیکە کە کوارتزی کەم تێدایە یان هەر کوارتزی هیچ تێدانیە و تێیدا K-feldspar زاڵە بەسەر پلاجیۆکلازدا. سیێنایت وەک گڕانایت وایە بەڵام کوارتزی تێدا نییە. لە نفلین-سیێنایتدا بەشێک لە فێڵدسپاری ئەلکالی بە نەفیلین جێگەی دەگیرێتەوە و کوارتز بە تەواوی غیاب دەبێت.

تێفریت (Tephrite)

تێفریت بەردێکی گڕکانی هاوشێوەی بازاڵتە، بەڵام دەوڵەمەندە بە کانزاکانی فێڵدسپاتۆید. ئەمەش وا دەکات زۆر لە بازانیت بچێت، بەڵام تێفریت ئۆلیڤینی زۆر کەمی تێدایە.

تۆنالیت (Tonalite)

تۆنالیت گڕانیتۆیدە کە نزیکەی هەموو فێڵدسپارتەکانی (زیاتر لە ٩٠%) پلاجیۆکلازە. ترۆندهایمایت و پلاجیۆگرانیت جۆرێک تۆنالیتن.

تراکیت (Trachyte)

تراکیت بەردێکی دەوڵەمەندە بە فێڵدسپارت. ئەمەش هاوتایەکی گڕکانییە لەگەڵ سینیتە. تراکیت دەگۆڕێت بۆ ڕیۆلیت لەگەڵ زیادبوونی ڕێژەی کوارتز.

ترۆکتۆلایت (Troctolite)

ترۆکتۆلایت جۆرێکە لە گابرۆی بێ پیرۆکسین. ترۆکتۆلایت بەردێکە کە پەیوەندی بە بەردەکانی تری گابرۆیتەوە هەیە وەک گابرۆ، نیورایت و ئەنۆرتۆسایت.

ترۆندجێمایت (Trondhjemite)

ترۆندجێمایت جۆرێکی لیکۆکراتی تۆنالیتە کە لە سۆدیۆم پلاجیۆکلاز و کوارتز و بایۆتایت پێکهاتووە.

تاف (Tuff)

تاف مادەیەکی گڕکانیە کە لە بەردی لمی دەچێت. ئەم بەردە لە خۆڵەمێشی گڕکانە ڕەقبووەکان (بەردبوو) پێکهاتووە.

بەردی نیشتوو (Sedimentary rocks)

یەکێکی تر لە جۆرەکانی بەرد، بەردی نیشتووە کە بەرهەمی چەسپاندنی نیشتووە سستەکانە، کە بە گشتی لە دەنکۆڵە و پارچە بەردی هەڵوەشاوەی تر پێکهاتوون. بەردی نیشتوو سێ جۆری سەرەکی هەیە: شیل، بەردی لمی و بەردی کلس.

بێگومان ئەم پۆلێنکردنە سادەکردنەوەیەکی زۆرە، بەڵام لە ڕووی قەبارەوە ئەگەر پێناسەیەکی تاڕادەیەک فراوانیان پێبدەین، نزیکەی هەموو بەردەکانی نیشتوو دەکەونە ژێر ئەم پۆلانەوە. بۆ نموونە بەردی لمی، بەردی سیلت و کۆنگڵۆمێراتەکانیش لەخۆدەگرێت و بەردی کلسیش هەموو بەردەکانی کاربۆناتی نیشتوو لەخۆدەگرێت. ئیستسنای بەرچاو هەن کە لەم پلانە پۆلێنکردنەدا جێیان نابێتەوە، وەک بەردی بەهەڵمبوو، خەڵوز و چێرت، بەڵام بە ڕوونی لە ڕووی قەبارەوە گرنگییەکی ئەوتۆیان نییە. بێگومان ئەم ئیستسنایانە لەم لیستەی خوارەوەدا پشتگوێ نەخراون.

ئارکۆز (Arkose)

ئارکۆز بەردێکی لمی دەوڵەمەندە بە فێڵدسپار (25%). ئارکۆز بەزۆری دانە درشتە و لە دەنکۆڵەی گۆشەیی پێکدێت. ئەم تایبەتمەندیانە تایبەتمەندی نیشتووەکانی تاڕادەیەک ناپێگەیشتوون. بەزۆری ئارکۆز بەرهەمی هەڵوەشاندنەوەی بەردی گرانیتە.

بەردی ئاسنی بانددار (Banded iron formation)

بەردی ئاسنی بانددار بەردێکی کیمیایی میتاسێدیمێنتەرییە کە لە باندەکانی یەک لە دوای یەک لە سیلیکای دانە وردەکان وەک چێرت یان کوارتزی دەوڵەمەند بە ئاسن پێکهاتووە. ئەم بەردە (BIF) سەرچاوەی سەرەکی ئاسنە. بەو پێیەی کە کۆمەڵگای ئێمە زۆر پشت بە ئاسن دەبەستێت کە لەم جۆرە بەردە بەرهەم دێت یەکێکە لە گرنگترین جۆرەکانی بەرد.

بۆکسیت (Bauxite)

بۆکسیت بەردێکی نیشتوو و دەوڵەمەندە بە ئەلەمنیۆم. کانزا سەرەکیەکەی ئەلەمنیۆمە. ئەلەمنیۆمی ناو بۆکسیت لەلایەن کانزاکانی ئەلەمنیۆم هایدرۆکسایدەوە و بە شێوەیەکی سەرەکی بە گیبسایت میوانداری دەکرێت. پیسییە سەرەکییەکان بریتین لە ئۆکسیدی ئاسن و هایدرۆکساید (کە زۆربەی بۆکسیتەکان ڕەنگی سووریان پێدەبەخشن) و کڵەی مینەڕاڵەکان. بۆکسیت بەرهەمی کەشاندنی (weathering) ئەو بەردانەنن کە ئەلەمنیۆمیان تێدایە.

ئاسنی بۆگ (Bog iron)

ئاسنی بۆگ جۆرێکە لە کانزای ئاسن کە لە لیمۆنیت پێکهاتووە لەگەڵ پیسیەکانی وەک گڵ یان پاشماوەی ڕووەک. ئاسنی بۆگ یان تاڵاو بەردێکی کونیلەدارە کە لە تاڵاو و زەلکاو و دەریاچە قووڵەکاندا دروست دەبێت. ئاسن لە ئاوەکەدا بەهۆی ئۆکساندنی بەکتریا و قەزەکانەوە دەنیشێت. ئاسنی زەلکاو لە ناوچە سارد و مامناوەندەکانی سکاندیناڤیا و ئەمریکای باکووردا باوە.

برێشیا (Breccia)

برێشیا بەردێکی وردکراوی دانە درشتە کە لە پارچە گۆشەییە تیژەکان پێکهاتووە کە لەلایەن دەنکۆڵەی کانزایی وردتر و چڕترەوە بەیەکەوە گیراون. ڕەنگە وردبونی بەرد دەرئەنجامی چەند پرۆسەیەکی جیۆلۆجی جیاواز بێت: دروستبوونی تالۆس، تەقینەوەی گڕکان، جوڵەی تەکتۆنیکی، هەرەسی بەفر و هتد.

تەباشیر (Chalk)

گڵی سپی یان تەباشیر جۆرێکی بەردی کلسی نەرم و شکاو و کونیلەدارە. زۆرجار لە ژینگە ئاوییە قووڵەکاندا لە کەڵەکەبوونی توێکڵی کالیسیۆمی نیشتووەکانی پلانکتۆنەکان و پاشماوەی قەوزە کلسیەکان دروست دەبێت. ناسراوترین تەباشیر مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی کریتاسی.

چێرت (Chert)

چێرت بەردێکی ڕەق و کۆمپاکت و نیشتوویە کە بە پلەی یەکەم لە کریستاڵە کوارتزییە زۆر بچووکەکان پێکهاتووە. چێرت زۆرترین جار لە بەردی نیشتووی کاربۆناتیدا لە شێوەی تۆپ یان چینەکاندا دەبینرێت. فلینت جۆرێکی ڕەنگ تۆخی چێرتە.

خەڵوز (Coal)

خەڵوز بەردێکی ئاگرگیرە کە زیاتر لە ٥٠٪ لە کاربۆن پێکهاتووە. خەڵوز لە زۆربەی حاڵەتەکاندا سووتەمەنییەکی ناپێگەیشتووە. خەڵوز سووتەمەنییەکی بەردینی سەرەکییە، هەرچەندە لەم ساڵانەی دواییدا گرنگییەکەی لە وڵاتانی پێشکەوتوودا بەرەو کەمبوونەوە دەچێت.

کۆنگڵۆمێرەیت (Conglomerate)

کۆنگڵۆمێرەیت بریتییە لە پارچە بەردی بە بەردبوو (پارچەی سوواوی بەرد یان دەنکۆڵەی کانزایی گەورەتر لە ٢ ملم) کە بەهۆی بەستنەوە و تێکەڵبوونی بەردە وردکەی بچووکەوە دروست دەبێت. کۆنگڵۆمێرەیتەکان کە بە شێوەیەکی باو لە دەمی کانیاوەکاندا دەبینرێن، هاوشێوەی مۆزایکن و لە بەردە وردکەی جۆراوجۆر پێکهاتوون کە پێکەوە بە بەرد بوون.

کۆکوینا (coquina)

کۆکوینا بەردێکی کلسی وردبووە کە بە تەواوی یان بە شێوەیەکی سەرەکی لە پارچەی بەردبوو، توێکڵ، یان پارچەی گوێماسیلکە پێکهاتووە. کۆکینا بەردێکی کۆنگلۆمێراتی دانەوێڵەیی درشتە (گەردیلەکانی قەبارەیان لە ٢ ملم گەورەترە).

دیاتۆمایت (Diatomite)

دیاتۆمایت بەردێکی نیشتوویی ڕەنگ سووکە و بە شێوەیەکی سەرەکی لە توێکڵی سیلیسی دیاتۆم پێکهاتووە. دیاتۆمیت بەردێکی نەرم و ناسکە. زۆربەی سەرچاوە دیاتۆمیتەکان دەریاین، بەڵام هەندێکیان لە دەریاچەدا دروست دەبن. دیاتۆمیت چەندین بەکارهێنانی پیشەسازی هەیە. دیاتۆمیت زۆرترین بەکارهێنانی هەیە وەک یارمەتیدەرێکی فلتەر و بۆ فلتەرکردنی تەنۆلکە هەڵواسراوەکان. بەکارهێنانی سەرەکی لە پاڵاوتنی ماددەدا بریتین لە: دژە زیندەیی، پاڵاوتنی شەربەتی میوە، ئاوی شار، دەرمان و سووتەمەنی فڕۆکە.

دۆلۆمیت (Dolomite)

دۆلۆمیت بەردێکی کاربۆناتییە کە زیاتر لە ٥٠٪ لە کێشی کانزای دۆلۆمیت لەخۆدەگرێت. لەوانەیە دۆلۆمیت بەردێکی خەزنکەر بێت بۆ هایدرۆکاربۆنەکان (نەوت و گاز).

بە ‌هەڵمبووەکان (Evaporite)

یەکێکی تر لر جۆرەکانی بەرد بە ‌هەڵمبووەکانن کە لە ئەنجامی کۆبوونەوەی خوێی بلوری لە ئاوە تێرەکان دروست دەبێت. ئەم جۆرە بەردانە لە دەریاچە و تەسکاوەکاندا بە هۆی گەرما و بە هەڵمبوون دروست دەبن. لە زۆر حاڵەتدا بەهەڵمبووەکان بە گۆڕینی کانزا سەرەتاییەکانی بە کانزای نوێ لە بەردی نوێ یان ڕەنگی جیاوازتری هەمان جۆر دروست دەکەن. بەردە خوێ و جپس دوو نموونەی بە هەڵمبوونەکانن.

جپس (Gypsum)

جپس بەردێکی بەهەڵمبووە و بەزۆری پەیوەندی بە کانزاکانی تری وەک هالیت و ئەنهایدرایت هەیە. جپس بە شێوەی جۆراوجۆر بوونی هەیە: ئەلاباستەر، ساتینسپاری ڕیشاڵی، کریستاڵەکانی سێلینیت. جپس کانزایەکی گرنگی پیشەسازییە. زیاتر لە پیشەسازی بیناسازیدا بەکاردەهێنرێت.

فلینت (Flint)

فلینت یان بەردە چەرخ لە بنەڕەتدا هاوواتای چێرتە. ئەم زاراوەیە بە تایبەتی زۆرجار بۆ جۆرەکانی چێرتی خۆڵەمێشی تۆخ یان ڕەشی یەکسان بەکاردێت. فلینت ناوێکە کە زۆرترین جار لەلایەن خەڵکی گشتیەوە بۆ بەردەکە بەکاردەهێنرێت، بەڵام زاراوەی “چێرت” بەزۆری لە ئەدەبیاتی جیۆلۆجیدا بە باشتر دەزانرێت (بەبێ گوێدانە ڕەنگی بەردەکە).

لاتەرایت (Laterite)

لاتەرایت بەرهەمێکی کشاندنی بەردی بازالتە. لاتەریت لە کەشوهەوای گەرم تا مامناوەنددا دروست دەبێت و بەرهەمێکی پاشماوەی وەرینی زەوییە.

لیگنایت (Lignite)

لیگنایت یەکێکە لە جۆرەکانی خەڵوزی بەرد کە کوالیتییەکی نزمی هەیە. دوای ماوەیەک ڕووەکەکان وشک دەبنەوە و دەکەونە ناو زەلکاوەکانەوە و خراپبوونی ئایرۆبیک زیاد دەکات بەهۆی لەدەستدانی ئۆکسجین. ئێستا ڕووەکی پێشوو دەگۆڕێت بۆ پیت. پیت لە ژێر پەستانی بەرزدا وشک دەبێتەوە و ڕەق دەبێتەوە و خەڵوزی لیگنایت دروست دەکات.

بەردی کلس (Limestone)

بەردی کلس یان لایمستۆن بەردێکی نیشتوو و بە شێوەیەکی سەرەکی لە کاربۆناتی کالیسیۆم پێکهاتووە. بەردی کلس جۆرێکە لە بەردی سەرەتایی کە بە شێوەیەکی سەرەکی دەریایی و بایۆجینیکە، بەڵام دەتوانێت وەک نیشتووێکی کیمیایی (تراڤێرتین، توفا)یش دروست بێت.

بەردی لمی (Sandstone)

بەردی لمی چەندین جۆری جیاوازی هەیە: ئارکۆز، ئۆرتۆکوارتزایت، ساند، گرێیواک و چەندانی تر. بەردی لمی یەکێکە لە بەردە نیشتووە بەربڵاوەکان. زۆرترین کانزا لە زۆربەی بەردی لمیدا کوارتزە.

شەیل (Shale)

شەیل بەردێکی فرە چینە و زیاتر لە کانزاکانی کڵەی پێکهاتووە. شەیل و بەردی سیلت پێکەوە زیاتر لە نیوەی بەردی نیشتوو پێکدەهێنن. بەردی شەیل سەرچاوەی نەوتی خاو و گازی سروشتییە.

تراڤێرتین (Travertine)

تراڤێرتین لە ڕووی کیمیاییەوە بەردێکی کلسیە. ستالاکتایت و بەردی دیکە کە لە ئەشکەوتەکانی کارستدا دەبینرێن لەم جۆرە بەردە دروستکراون. هەروەها تراڤێرتین درزەکانی کالسایت پڕ دەکاتەوە.

 جۆرەکانی بەرد؛ بەردی گۆڕاو (Metamorphic rocks)

یەکێکی تر لە جۆرەکانی بەرد، بەردی گۆڕاوە کە لە بەردەکانی تر کە پێشتر باسمان کرد بەهۆی گۆڕانکاری کانزا یان پێکهاتەییەوە دروست بوون. بەگشتی گۆڕانکاری لە دۆخی ڕەق و لە پەستان و پلەی گەرمی بەرزدا لە قووڵایی توێکڵی زەویدا ڕوودەدات.

ئەمفیبۆلایت (Amphibolite)

ئەمفیبۆلایت بەردێکی گۆڕاوە کە لە ئەمفیبۆل (بەزۆری هۆرنبلێند) و پلاجیۆکلاز پێکهاتووە. نابێت ئەمفیبۆلایت لەگەڵ ڕووبەری گۆڕاو بە هەمان ناو تێکەڵ بکرێت. ئەمفیبۆلایت یەکێکە لە باوترین جۆرەکانی بەرد.

ئەنتراسایت (Anthracite)

ئەنتراسایت بەرزترین پلەی بە خەڵوزبوونە. پلەی بە خەڵوزبوون ڕێژەی کاربۆن دەپێوێت، کە پەیوەندی بە بەهای کالۆری و پلەی گۆڕانکارییەوە هەیە. ئەنتراسایت ڕێژەیەکی زۆر بەرزی کاربۆنی هەیە (زیاتر لە ٩٠%) و ڕێژەیەکی کەمی ئاو و CO2 (لە خوار ٥%)ی هەیە.

بلوشیست (Blueschist)

بلوشیست بەردێکی شین و گۆڕاوە کە گلوکۆفان و ئەمفیبۆلی تێدایە. بلوشیست لە پەستانی بەرز و پلەی گەرمی نزمدا دروست دەبێت (تەختەی ئینفێرۆلیتۆسفێر). بەردی باوک یان ئەو بەردەی کە دەگۆڕدرێت بۆ بلوشیست بەردی بازاڵتە.

ئێکلۆجیت (Eclogite)

ئێکلۆجیت بەردێکی جوانە کە پێکهاتووە لە پیرۆکسینی ئۆمفاسایتی سەوزی گەش و گارنەتی سوور. ئیکلۆجیت لە ژێر بارودۆخی پەستانی بەرزدا دروست دەبێت. بەردی سەرەکییەکەی دروستکەری بازاڵتە.

ئێپیدۆسایت (Epidosite)

ئێپیدۆسایت بەردێکی بازالتیکی گۆڕاو و هایدرۆتێرماڵە کە لە ئێپیدۆت و کوارتز پێکهاتووە. بەردی باوکی بەردێکی ئاگرینی مافیکییە (بازاڵت، دیابێس).

فێنیت (Fenite)

فێنیت بەردێکی میتاسۆماتیکە کە دەوری کۆمەڵێک بەردی کاربۆناتیت-ئەلکالی داوە. فێنیت بەردێکی گرانیتی نزیک (یان هاوشێوەی) گۆڕاوە. فێنیتکردن (Fenitization) پرۆسەیەکە کە بەشێک یان هەموو کانزا ڕەسەنەکان بە قۆناغی نوێ و بەگشتی زیاتر ئەلکالی (پایرۆکسینی ئەلکالی، ئەمفیبۆلی ئەلکالی، فێڵدسپاتۆیدەکان و هتد) دەگۆڕێت.

گنێیس (Gneiss)

گنێیس بەردێکی گۆڕاو و دەنکۆڵە درشتە کە لە قووڵایی توێکڵی ژێر زنجیرە شاخەکاندا دروست بووە. پێکهاتەی کیمیایی دەتوانێت زۆر جۆراوجۆر بێت، هەرچەندە زۆربەی بەردەکانی گنیسیک گڕانیتین.

گرانولیت (granulite)

گرانولیت زاراوەیەکی سەرلێشێواوکەرە لە پترۆلۆژیای گۆڕاودا. ئەم بەکارهێنانە زۆر سەرنجڕاکێش نییە چونکە هەرگیز نابێت بەردی گۆڕاو لەگەڵ ناوی ڕووبەرەکاندا تێکەڵ بکرێت. پێشنیار کراوە کە ئەم زاراوەیە جێبهێڵرێت و لەبری ئەوە گرانۆفێل بەکاربهێنرێت، کە دوورە لە پەیوەندی نەخوازراو لەگەڵ ڕووبەری گۆڕاو. سەرەڕای ئەوەش، هێشتا زاراوەی “گرانولیت ” لە ئەدەبیاتی زانستیدا بەکاردەهێنرێت.

گرینشیست (Greenschist)

گرینشیست بەردێکی شیستۆزی گۆڕاوە. ڕەنگی سەوز بەزۆری بەهۆی کلۆریت، ئێپیدۆت، ئەکتینۆلیت و هتد بەم بەردە دەدرێت. گرینشیست بەزۆری بەردێکی ئاگرینی مافیکی گۆڕاوە (مێتاباسایت). ئەگەر کانزا سەوزەکە کلۆریت بێت، ئەوا پێویستە بەردەکە بە کلۆریت شیست ناو بهێندرێت.

گرایسن (Greisen)

گرایسن بەردێکی گرانیتی گۆڕاوی پێنۆماتۆلیتیکە. گرایسن بڕێکی زۆر کوارتز و میکا لەخۆدەگرێت، لەگەڵ چەندین کانزای نامۆ وەک کاسیتەریت، تۆرمالین، تۆپاز و هتد.

هۆرنفێڵس (Hornfels)

هۆرنفێڵس بەردێکی دەنکۆڵەیی وردە کە بەهۆی گۆڕانکارییەکانی پەستانەوە (پەستانی نزم، پلەی گەرمی بەرز)ی شەیلەوە دروست دەبێت.

مەڕمەڕ (Marble)

مەڕمەڕ بەردێکی کاربۆناتی گۆڕاو و دوبارە بە کریستاڵبووەی بەردی کلس و دۆلۆمیتە. مەڕمەڕ زیاتر لە کاربۆناتی کالیسیۆم پێکهاتووە. مەڕمەڕ لە جیۆلۆجیدا مانایەکی سنووردارتری هەیە وەک لە بازرگانیدا.

مێتاپێلایت (Metapelite)

مێتاپێلایت بەردێکی لمی گۆڕاوە (بەردی سلەیت، شەیل). بەزۆری بە شیست ناودەبرێت، هەرچەندە هەر بەردێکی گۆڕاو دەتوانێت میتاپێلیتیک بێت ئەگەر بەردی باوکی یان سەرچاوەی لمی هەبێت. ئەم بەردانە دەوڵەمەندن بە ئەلەمنیۆم و قۆناغی سیلیکاتی دەوڵەمەند بە ئەلەمنیۆمیان تێدایە وەکو مایکا، گارنەیت، ستاورلایت، کیانیت، کۆردێریت و هتد.

میگماتیت (Migmatite)

میگماتیت بەردێکی نایەکسانە کە پێکهاتووە لە بەردی گۆڕاوی ڕەنگ تۆخ و لیکۆسۆمی ئاگرینی ڕەنگ سووک. بەردێکی لەو جۆرە دەتوانێت دروست بێت کاتێک سیلیکاتە ڕەنگ سووکەکان دەتوێنەوە و دواتر بە کریستاڵ دەبن. لە کاتێکدا سیلیکاتە ڕەنگ تۆخەکان بە ڕەقی دەمێننەوە.

مایلۆنایت (Mylonite)

مایلۆنایت بەردێکی زۆر گۆڕاوە کە لە دەنکۆڵەی کانزای درێژ و تەخت پێکهاتووە. مایلۆنایتەکان لە قووڵایی توێکڵی زەویدا دروست دەبن، کە پلەکانی گەرما بەرزن.

فیلایت (Phyllite)

فیلایت بەردێکی گۆڕاوە (بەزۆری میتاپێلیت) کە لە پلەی نێوان سلەیت و شیستدا مامناوەندە. کریستاڵە ورد و پلێتییەکان لە سێریسایت، کلۆریت، یان گرافیت بریقەیەکی تایبەت بە ڕووکارەکە دەبەخشن کە لە سلەیت کە ماتترە جیای دەکرێتەوە. هەروەها کانزا پێکهێنەرەکانی ناو شیست درشتترن.

کوارتزیت (Quartzite)

یەکێکی تر لە جۆرەکانی بەرد کوارتزیتە کە بەردێکی گۆڕاوە کە بە شێوەیەکی سەرەکی یان بە تەواوی لە کوارتز پێکهاتووە. لە زۆربەی حاڵەتەکاندا کوارتزایت بەردێکی لمی گۆڕاوە.

شیست (Schist)

شیست بەردێکی زۆر پەڕپەڕبووە کە دەوڵەمەندە بە کانزای پەڕەیی یان درێژ. شیست لە کاتی گۆڕانکاری ناوچەییدا دروست دەبێت. هەروەها ڕەنگە پێکهاتەکەی زۆر جیاواز بێت.

سێرپێنتینیت (Serpentinite)

سێرپێنتینیت بەردێکی ئۆڵترامافیکی گۆڕاوە. پێکهاتووە لە کانزای سێرپێنتین. سێرپێنتینیت لە ئەو بەردانەی کە ئۆلیڤین و پیرۆکسینیان تێدایە (پێریدۆتایت، پیرۆکسێنیت، دونایت) دروست دەبێت. زۆرجار کلۆریت و تاڵک و مەگنیسیت لەم بەردانەدا هەن.

سکارن (Skarn)

سکارن بەردێکی میتاسۆماتیکە کە بەهۆی بەرکەوتنی ماگما لەگەڵ بەردەکانی دەوڵەمەند بە کاربۆنات وەک کالسایت و دۆلۆمایت دروست دەبێت. زۆرجار سکارن دەوڵەمەندە بە کانزاکانی بەردی هایدرۆتێرمال.

سلەیت (Slate)

سلەیت بەردێکی دەنکۆڵەیی وردە. زۆربەی کات سلەیت بەردی سیلت یان شەیلە کە تووشی گۆڕان بووە. سلەیت بەردێکی گۆڕاوی پلەی نزم تا مامناوەندە کە لەگەڵ زیادبوونی قووڵی نیشتنی ژێر ڕووی زەویدا پلەی گۆڕانی بەرز دەبێتەوە بۆ فیلایت، شیست و گنیس.

بەردی سابون (Soapstone)

یەکێکی تر لە جۆرەکانی بەرد، بەردی سابونە کە نەرمە و لە تالک پێکهاتووە لەگەڵ سیلیکاتەکانی تر وەک مایکا، پیرۆکسین، ئەمفیبۆل، کلۆریت و هتد. بەردی سابون لەوانەیە شیستۆز (تالک شیست) یان ئاگرین بێت.

سوێڤیت (Suevite)

سوێڤیت بەردێکی گۆڕاوە کە پەیوەندی بە شۆکی کاریگەری توندەوە هەیە. سوێڤیت بەردێکی کاریگەری بڕینە و پێکهاتووە لە توانەوەی کاریگەری و پارچە بەردەکان. گۆڕانی کاریگەری بەهۆی پێکدادانی زەوی و تەنێکی گەورەی دەرەوەی زەوی دروست دەبێت کە بەزۆری نەیزەک یان ئەستێرەی بچووکە.

سەرچاوە: sandatlas.org