کانزای ئاسن یان هێماتیت چییە؟

بەردی هێماتیت (hematite) یان کانزای ئاسن مادەیەکە کە لە تێکەڵەیەک لە توخمی ئاسن و ئۆکسجین دروست دەبێت. ئەم مادەیە بە یەکێک لە سەرچاوە سروشتییە گرنگەکان دادەنرێت بۆ دەرهێنانی ئاسن. هێماتیت، ماگنێتیت، گۆیتایت و لیمۆنیت، دوای دەرهێنان، دەچنە کارگەکانی پرۆسێسکردن و توانەوە. هەروەها بەرهەمی ئاسن لەلایەن زۆرێک لە پیشەسازییەکانەوە بەکاردەهێنرێت. ئەو پێکهاتە و ئامێر و پارچە ئاسن یان پۆڵایانەی کە ڕۆژانە ڕووبەڕوویان دەبیتەوە بەهۆی هیماتیتی کانزاییەوە دروستکراون. بۆیە تێگەیشتن لەم کانزایە بۆ زانایانی جیۆلۆجی و ئەندازیارانی کان گرنگییەکی زۆری هەیە. لەم بابەتەدا بەنیازین پێناسە و تایبەتمەندییە فیزیاییەکان و پێکهاتەی کیمیایی و بەکارهێنانی بەردی هێماتیتتان پێ بناسێنین.

بەردی ئاسن چییە؟

بەردی ئاسن بەردێکە کە بە تەواوی یان زۆرتر لە کانزای ئاسن پێکهاتووە. وێنەی خوارەوە نموونەیەک لە بەردی ئاسن نیشان دەدات کە “کانزای ماگنێتیت“ی تێدایە. پێکهاتەی کیمیایی ئەم کانزایە بریتییە لە Fe2O4.

ئەمانەی خوارەوە هەندێکن لە جۆرەکانی کانزای ئاسندا:

• هێماتیت
• ماگنێتایت
• لیمۆنایت
• سیدەریت
• ئەنکۆڕایت
• گۆتیت

بێگومان جۆری تریش لە سروشتدا هەیە کە ئاسنیان تێدابێت. بەڵام ڕێژەی ئاسنەکە لەناویاندا ئەوەندە بەرز نییە کە شایەنی کانگاکردن بێت. کانزاکانی هێماتیت و ماگنێتیت لەوانی تر گرنگترن.

کانزای ئاسن لە جۆری هێماتیت چییە؟

هێماتیت یەکێکە لە کانزاکانی ئاسن و پێکهاتەیەکی کیمیایی ئۆکسیدی هەیە (Fe2O3). ئەم کانزایە بەزۆری بە شێوەی کەڵەکەیی دەبینرێت. بەهۆی بەرزی ڕێژەی ئاسنی (لە نێوان ٦٩ بۆ ٧٠%)، ئەو شوێنانەی کە هێماتیتیان تێدایە بە یەکێک لە گرنگترین سەرچاوەکانی دەرهێنانی ئاسن دادەنرێن.

هێماتیت کانزایەکە نەک بەرد. بەڵام بەو پێیەی زۆربەی کانزاکان لە سروشتدا لەگەڵ کانزاکانی تردا دەبینرێن، ئەو بەردانەی کە ڕێژەیەکی بەرزی هێماتیتیان تێدایە پێیان دەوترێت بەردی هیماتیت. لەم بابەتەدا تایبەتمەندییەکانی کانزای هێماتیت هەڵدەسەنگێنین. هەرچەندە بە درێژایی بابەتەکە، زاراوەی بەردی هێماتیتیش بەکاردەهێنین بۆ ئاماژەکردن بە کانزای هێماتیت.

بەردی هێماتیت لە چی دروست بووە؟

نزیکەی 70%ی کێشی هێماتیتی پاک لە ئاسن و 30%ی دیکەی ئۆکسجینە. وەک زۆربەی کانزاکان، هیماتیتی پاک لە سروشتدا دەگمەنە؛ بە تایبەتی لە کەڤرە نیشتووەکاندا کە ئەم کانزایە لەگەڵ ماددە نائۆرگانیک یان ئۆرگانیکەکاندا لە ئاودا دەنیشێتەوە.

جگە لەوەش، پێکهاتەی سیلیکا دەتوانێت لە ڕێگەی پرۆسەی کیمیایی، پاشماوە، یان بایۆلۆژیشەوە دروست بێت، لە شێوەی جاسپێر، چێرت، یان چالسیدۆنی، و لە شێوەی چینە تەنک تا ئەستوورەکان شانبەشانی چینەکانی ئۆکسیدی ئاسن. نیشتووەکانی چیندار لە هیماتیت و شیل یان هیماتیت و سیلیکا پێیان دەوترێت “بەردی ئاسنی بانددار” یان بە کورتی BIF. وێنەی سەرەوە بەردی ئاسنی بانددار نیشان دەدات.

ڕێژەی کانزای هیماتیت لەسەر زەوی چەندە؟

هێماتیت یەکێکە لە زۆرترین کانزاکانی سەر ڕووی زەوی و قووڵەکانی توێکڵی زەوی. گەردیلەکانی ئەم کانزایە جگە لە کانەکانی ئاسن لە پێکهاتەی خاکیشدا دەبینرێن. لە ڕاستیدا ڕەنگی سوور یان سوور-قاوەیی هەندێک لە خاکەکانی سەر ڕووی زەوی دەگەڕێتەوە بۆ بوونی هێماتیت لە پێکهاتەکانیاندا. زۆری هیماتیت تەنها لە زەویدا سنووردار نییە. ئەگەر تا ئێستا وێنەیەکی ڕووی مەریخت بینیبێت، یەکەم شت کە سەرنجت ڕابکێشێ ڕەنگی سوور و قاوەیەتی. ڕێژەی بەرزی کانزای هێماتیت لە بەردەکانی مەریخدا هۆکاری سەرەکی ڕەنگی ڕووی ئەم هەسارەیە.

هێماتیت بە نزیکەیی لە هەموو ناوچەکانی جیهاندا هەیە. بەڵام ڕێژەکەی لە شوێنی جیاوازدا جیاوازە. گەورەترین سەرچاوەی هیماتیت لەسەر زەوی دەریاچەی سوپەریۆرە لە ئەمریکای باکوور. ساڵانە نزیکەی ٧٥ ملیۆن تۆن بەردی هیماتیت لەم شوێنە دەردەهێنرێت. بەڕازیل، ئوسترالیا، باشووری ئەفریقا، چین، هیندستان، ڕووسیا و ئۆکرانیا وڵاتانی دیکەن کە ڕێژەیەکی بەرزی ئەم سەرچاوەیان هەیە.

سوودی هێماتیت چییە؟

لە ڕوونکردنەوەکانی بەشەکانی پێشوودا، ڕەنگە تا ئێستا بۆت دەرکەوتبێت کە هیماتیت گرنگترین “کانزای ئاسن”ی تێدایە لەسەر زەوی. ئەم کانزایە بە سەرچاوەی سەرەکی ئاسن دادەنرێت کە پیشەسازی پێویستی پێیەتی. بۆیە بەکارهێنانی سەرەکی هیماتیت بریتییە لە ناردنی بۆ کارگەکانی پرۆسێسکردن و بەرهەمهێنانی ئاسن.

هەروەها هێماتیت لە توێژینەوەکانی خاکدا گرنگە. ئەم کانزایە بە نیشاندەرێک دادەنرێت بۆ دیاریکردنی چۆنیەتی دروستبوونی خاک. جگە لەوەش بوونی هێماتیت لە پێکهاتەی خاکدا توانای بەپیتی زیاد دەکات. بەپێی توێژینەوەکان، ئاسن سەرچاوەی ماددە خۆراکییە بچووکە پێویستەکانە بۆ گەشەکردنی ڕووەکەکە.

هەروەها هیماتیت وەکو پلاسیبۆ بەکاردەهێنرێت. ئەم کانزایە چڕییەکی بەرزی هەیە، نرخێکی کەمی هەیە، و دەتوانێت تیشکی ئێکس بوەستێنێت. هەر لەبەر ئەم هۆکارەش ​​هیماتیت وەک قەڵغانی تیشک لە دەوری کەرەستەی تیشکدەری زانستی و پزیشکی بەکاردێت. چڕی بەرز و نرخە کەمەکەی وای لێدەکات ببێتە هەڵبژاردەیەکی باش بۆ دروستکردنی بالاستی کەشتی. تێکەڵکردنی تۆزی هیماتیت لەگەڵ ئاودا لە پرۆسێسکردنی خەڵوز و کانزاکانی تردا بەکاردەهێنرێت. بەکارهێنانەکانی تری پاودەری هیماتیت بریتین لە پۆلیشکردنی مس و کانزا نەرمەکانی تر.

کانزای ئاسن لە جۆری هێماتیت لە کوێ بوونی هەیە؟

ئەو کانزایانەی کە بەردەکان پێکدەهێنن دەتوانرێت بەسەر دوو پۆلدا دابەش بکرێت: سەرەتایی و لاوەکی. کانزا سەرەتاییەکان لە پرۆسەی دروستبوونی بەردەکاندا هەن کاتێک ماگما بلوری دەبێت. کانزا لاوەکییەکان لە ڕێگەی پرۆسەی دیکەی وەکو کەشوهەوا، نیشتنەوە و گۆڕانکارییەوە زیاد دەکرێن بۆ پێکهاتەی بەردەکە. هیماتیت هەم وەک کانزایەکی سەرەتایی و هەم وەک بەرهەمێکی لاوەکی لە زۆرێک لە بەردی ئاگرین و گۆڕاو و نیشتوودا هەیە. شێوازەکانی دروستبوونی هیماتیت بریتین لە:

• کریستاڵبوونی ماگما
• نیشتن لە شلە ئاوگەرمالەکانەوە کە بە بارستە بەردەکاندا تێدەپەڕن
• گۆڕینی نزیکەیی لە کاتی کارلێکی ماگما لەگەڵ بەردەکانی دەوروبەری

گرنگترین سەرچاوەکانی هێماتیت لە ژینگە نیشتووەکاندا دروست دەبن. نزیکەی ٢.٤ ملیار ساڵ لەمەوبەر ئاوی زەریاکانی زەوی دەوڵەمەند بوو بە ئاسنی تواوە (گیراوە). بەڵام زۆر کەم ئۆکسجینی ئازاد لەم ئاوانەدا بوونی هەبوو. بە تێپەڕبوونی کات کۆمەڵێک لە “بەکتریا سیانییەکان” توانای فۆتۆسێنتێزیان بەدەستهێنا. ئەم بەکتریایانە تیشکی خۆریان وەک سەرچاوەیەکی وزە بەکارهێنا بۆ گۆڕینی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە ئاوەکەدا بۆ کاربۆهیدرات و ئۆکسجین. ئەم کاردانەوەیە بووە هۆی فراوانبوونی ئۆکسجینی ئازاد بۆ ناو ژینگەی زەریاکان. ئۆکسجینی ئازاد بە خێرایی کارلێکی لەگەڵ ئاسن لە ئاوەکەدا کرد و کانزای هێماتیتی دروستکرد. بەهۆی چڕیە زۆرەکەیەوە، کریستاڵەکانی هیماتیت لە بنی زەریاکان و دەریاکاندا جێگیر بوون و یەکەیەکی بەردیان دروستکرد. ئەم یەکە بەردانە ئەمڕۆ بە پێکهاتەی ئاسنی بانددار (BIF) ناسراون. لە بەشی پێشوودا بە کورتی ناساندمان کە چۆن ئەم پێکهاتانە دروست دەبن.

ڕێگاکانی ناسینەوەی کانزای ئاسن (هێماتیت)

“هێڵ” (Streak) بریتییە لە کاریگەرییەک کە بە ڕاکێشانی کانزایەک بەسەر شتێک یان ڕوویەکی ڕەقدا دروست دەبێت (ڕەقتر لەو کانزایەی کە پشکنین بۆ دەکرێت). زانایانی جیۆلۆجی بە کێشانی کانزاکان بۆ سەر پلێتی تایبەت ڕەنگی ئەو خاکەی کە لە دوای خۆی بەجێماوە هەڵدەسەنگێنن. کانزا جیاوازەکان دەتوانن ڕەنگی جیاوازیان هەبێت. ئەم جیاوازییە ڕەنگانە دەگەڕێتەوە بۆ بوونی پیسی لە پێکهاتەکەیاندا. بەڵام پێکهاتەی بلوری و پێکهاتەی کیمیایی کانزاکان ناگۆڕێت. بۆیە ڕەنگی هێڵی کانزاکان (ڕەنگی تەنۆلکە کانزاییە وردەکان) هەمیشە یەک جۆرە. ئەمە بۆ بەردی هیماتیتیش ڕاستە. هەموو نمونەکانی هێڵی هیماتیت ڕەنگێکی سوور-قاوەیییان هەیە.

ڕەنگی هێڵی کانزاکان پێوەرێکی سەرەتایی باشە بۆ ناسینەوەی کانزاکان. بۆ نموونە لە بەردی هێماتیتی ڕەنگی زیودا ڕەنگی هێڵەکەی قاوەیی سوور دەبێت. بۆیە دەتوانرێت ئەم تایبەتمەندییە وەک پێوەرێکی خێرا و تاڕادەیەک جێی متمانە بۆ ناسینەوەی هێماتیت لە کانزاکانی تر هەژمار بکرێت.

شێوازی جۆراوجۆر هەیە بۆ ناسینەوەی هێماتیت و جۆرەکانی تری کانزاکان. لە قۆناغە سەرەتاییەکانی ناسینەوەی کانزاکاندا، بەزۆری دەرکەوتن و تایبەتمەندییە فیزیاییەکانیان بۆ ناسینەوە بەکاردەهێنرێن. ئەگەر پێویستی بە ناسینەوەی وردی ئەو کانزایانە هەبێت کە لە بەردێکدا هەن، ئەوا ڕێگەی کانزازانی بە ڕووناکی و تاقیکردنەوە بە XRD بەکاردەهێنرێت. ڕەنگی هێڵ (سوور) و هێزی کێشکردنی تایبەت (لە نێوان ٥ بۆ ٣.٥) گرنگترین تایبەتمەندییە کە بەردی هێماتیت دەستنیشان دەکات.

جیاوازی نێوان هێماتیت و ماگنێتایت چییە؟

هێماتیت زۆرترین و گرنگترین “کانزای ئاسن”ە لەسەر زەوی. لە ڕووی ڕێژەی ئاسنەوە، کانزای ماگنێتایت لە هێماتیت باشترە بە نزیکەی ٧٢%. سەرەڕای ئەوەش، ماگنێتایت ئاسانترە بۆ پرۆسێسکردن لە هێماتیت. بەڵام زۆری ڕێژەی هێماتیت وایکردووە ئەو شوێنانەی کە ئەم کانزایەیان تێدایە پێشەنگ بن لە دابینکردنی سەرچاوەی پێویست بۆ بەرهەمهێنانی ئاسن. خشتەی خوارەوە هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی ئەم دوو “کانزای ئاسن”ی گرنگە بەراورد دەکات.

سەرچاوەکانی کانزای ئاسن لە کوردستان

پارێزگای سنە یەکێکە لە ناوەندەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە بواری کانزای ئاسن. کانەکانی ئەم پارێزگایە نەک تەنها لە ڕووی قەبارەی یەدەگەوە بەڵکو لە ڕووی کوالیتی و فرەچەشنی کانزاکانیشەوە گرنگییەکی زۆریان هەیە.

گرنگترین کانەکانی ئاسن لەم پارێزگایە بریتین لە:

• کانگای ئاسنی بیجاڕ: یەکێکە لە گەورەترین کانەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە یەدەگەکەی زیاتر لە ٤٠ ملیۆن تەنە.
• کانگای پۆلیمیتالی سەقز: نزیکەی ٧٠٠ هەزار تۆن کانزای ئاسنی هێماتیتی تێدایە لەگەڵ توخمەکانی تری وەک مس.
• بلۆکی کانەکانی دیواندەرە: یەدەگی نێوان ١٠ بۆ ٢٠ ملیۆن تۆن کانزای ئاسنی هەیە، لە ئێستادا لە قۆناغی گەشەپێداندایە.
• کانگای کالکێ لە دێگووڵان: یەدەگی ئاسن و مسی هەیە، لە قۆناغی ڕاوێژکاری وەبەرهێناندایە.

لە هەرێمی کوردستان سەرەڕای بوونی توانای جیۆلۆجی، هیچ داتایەکی ورد لەسەر یەدەگی کانزای ئاسن لەبەردەستدا نییە. بەڵام ناوچە شاخاوییەکانی دەوروبەری شارەکانی سلێمانی و هەولێر و هەڵەبجە پێکهاتەیەکی جیۆلۆجی گونجاویان هەیە بۆ بوونی کانزاکان لەوانەش ئاسن. تا ئێستا هیچ گەڕانێکی کانزازانی ڕێکخراو لەم بوارەدا ئەنجام نەدراوە و پەرەپێدانی ئەم کەرتە پێویستی بە وەبەرهێنان و لێکۆڵینەوەی بەرفراوانتر هەیە. هەر چەندە بە پێی هەندێک سەرچاوە، کانزای ئاسن لە گوندی بناڤێ لە دهۆک و ناوچەی ئاسناوا لە سلێمانی و هەروەها ئاسنی جۆری ماگنێتایت لە پێنجوێن بوونی هەیە.

لە باکووری کوردستان، وەک پارێزگاکانی دێرسیم، وان و هەکاری، پشتێنەی جیۆلۆجی هاوشێوەی زاگرۆس هەن کە سەرچاوەی ئاسنی ئەگەری لەخۆدەگرن. داتای جیۆلۆجی سەبارەت بە سەرچاوە ئاسنییەکان لە ڕۆژئاوای کوردستان زۆر سنووردارە. سامانە سروشتییەکانی ئەم بەشە زیاتر لەسەر نەوت و گاز بووە، بەتایبەتی لە دەوروبەری قامیشلۆ و حەسەکە. ئەگەری بوونی ئاسن لە هەندێک ناوچەی ڕۆژئاوای کوردستان هەیە، بەڵام بەهۆی نەبوونی ژێرخان و لێکۆڵینەوە تا ئێستا هیچ ڕاپۆرتێکی بەڵگەدار بڵاونەکراوەتەوە.