هەڵاوسان بە واتای وشەیی بە واتای ئاوسان و زیادبوونی قەبارەیە و لە بواری ئابووریدا، هەڵاوسان (Inflation) ئاماژەیە بۆ بەرزبوونەوەی بەردەوامی ئاستی گشتی نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان لە ماوەیەکی دیاریکراودا. دەرئەنجامی هەڵاوسانی ئابووری کەمبوونەوەی توانای کڕینی مرۆڤەکانە لە کۆمەڵگادا. ئاگاداربن هەڵاوسان بەرزبوونەوەی ناڕێژەیی و ناڕێک و پێکی نرخەکانە، وە بەرزبوونەوەی نرخ لە هەموو کاڵاکان وەک یەک و هەماهەنگ نابێت. واتە ئەگەر ڕێژەی هەڵاوسان لە کۆمەڵگایەکدا 30% بێت، ئەم ژمارەیە تێکڕای گەشەی نرخەکانە و هەموو کاڵا بەکارهێنراوەکانیش تا ئەو ڕادەیە نرخیان بەرز نەبووەتەوە. ئەوەی جێگای سەرنجە ئەوەیە کە دابەزینی هەڵاوسان بەو مانایە نییە کە نرخی کاڵاکان کەم دەبێتەوە، بەڵکو بەو مانایەیە کە ڕێژەی گەشەی نرخ کەم دەبێتەوە.
هۆکارەکانی هەڵاوسانی ئابووری
هەڵاوسانی ئابووری بریتییە لە ناڕێژەیی نێوان بڕی پارە لە سووڕانەوە و دابینکردنی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان. هەموو ئابووریناسان پێیان وایە هەڵاوسانی جێگیر و درێژخایەن جگە لە دابینکردنی پارە و زیادبوونی نەختینەیی هیچ ڕەگێکی دیکەی نییە. تا ڕێژەی هەڵاوسان زیاتر بێت، توانای کڕینی دراوێک کەمتر دەبێتەوە.
یەکێک لە ڕەگەکانی هەڵاوسان، نەبوونی هاوسەنگییە لە نێوان داهات و خەرجییەکانی حکومەتدا. بەم شێوەیە، کاتێک خەرجییەکانی حکومەت زیاتر بێت لە داهاتەکانی لە بودجەی ساڵانەدا، حکومەت ڕووبەڕووی کورتهێنانی بودجە دەبێتەوە. ئەگەر حکومەت لە بانکی ناوەندی قەرز بکات یان داهاتی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی بە بانکی ناوەندی بفرۆشێت بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کورتهێنانی بودجە، ئەوا بنکەی دراوی و دواتر کۆی نەختینەیی لە ئابووریدا زیاد دەکات و ئەم زیادبوونی نەختینەیە کاریگەری هەڵاوسانی دەبێت.
هۆکارێکی دیکەی بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەڵاوسان، چاوەڕوانییەکانی هەڵاوسانە. ئەمەش بەو مانایەیە کە ئەگەر خەڵک بە پشتبەستن بە ئەزموونی ڕابردوویان یان بە پشتبەستن بە تێبینییەکانی بازاڕ پێشبینی ئەوە بکەن کە لە داهاتوویەکی نزیکدا نرخەکان بەرز دەبنەوە، ئەوا خەرجییەکانیان زیاد دەکەن. لە لایەکی دیکەوە بەرهەمهێنەران و فرۆشیاران بە هیوای بەرزبوونەوەی نرخ لە داهاتوودا، ڕەتیدەکەنەوە کاڵاکانیان بفرۆشن و دابین بکەن. ئاشکرایە لەم حاڵەتەدا دابینکردن و داواکاری ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر نرخەکان دەبێت و هەڵاوسان زیاد دەکات.
هەڵاوسانی ئابووری چۆن حیساب دەکرێت؟
خەڵکی ئاساییش بە بینینی بەرزبوونەوەی نرخەکان هەست بە بوونی هەڵاوسان لە کۆمەڵگادا دەکەن. بەڵام چۆن ڕێژەی هەڵاوسان بە وردی حیساب دەکرێت؟
یەکەم هەنگاو لە حیسابکردنی ڕێژەی هەڵاوسان بریتییە لە دیاریکردنی ساڵێک وەک ساڵی بنەڕەتی. لە هەنگاوی داهاتوودا سەبەتەیەک لە کاڵا و خزمەتگوزارییەکان هەڵدەبژێردرێت و بە بەکارهێنانی، CPI یان پێوەرەکانی نرخی بەکاربەر حیسابی بۆ دەکرێت. بێگومان ئاگاداربە کە پێوەرەکانی نرخ جیاوازن کە دەتوانرێت بۆ حیسابی هەڵاوسان بەکاربهێنرێت، بەڵام CPI پێوەرێکی باوترە. PPI یان پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەر، XPI یان پێوەرەکانی نرخی کاڵای هەناردەکردن و MPI یان پێوەرەکانی نرخی کاڵای هاوردەکردن، پێوەرەکانی دیکەن کە دەتوانرێت بۆ حیسابی هەڵاوسان بەکاربهێنرێن. سەرەتا دەچینە سەر ئەم نیشاندەرانە و بە گشتی پێتان دەناسێنین، دواتر پێتان دەڵێین چۆن بەکاریان بهێنین بۆ حیسابکردنی ڕێژەی هەڵاوسان.
ئاشنابوون بە پێوەرەکانی پێوانەکردنی هەڵاوسان
بەگشتی چوار جۆر پێوەرە هاوبەشەکانی نرخ هەیە بۆ پێوانەکردنی ڕێژەی هەڵاوسان. لەمانەی خوارەوەدا زیاتر دەربارەی هەندێک لەم پێوەرانە دەزانین:
پێوەرەکانی نرخی بەکاربەر (CPI)
ئەم پێوەرە نرخی سەبەتەیەکی دیاریکراو لە کاڵا و خزمەتگوزارییەکان دەپێوێت کە لەلایەن بەکاربەرانەوە دەکڕدرێن. بەو پێیەی نرخی تاکەکەسی کە لەلایەن بەکارهێنەرانەوە دەدرێت بۆ حیسابی ئەم پێوەرە بەکاردەهێنرێت، پێوەرەکەی ئاماژەپێکراو ڕەنگدانەوەی دۆخی خەرجییەکانی ژیان و گۆڕانکارییەکانییە. وەک وتمان CPI باوترین پێوەرە بۆ حیسابکردنی هەڵاوسان.
پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەر (PPI)
پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەر، لەبری پێوانەکردنی دۆخی ئەو نرخانەی کە بەکاربەران دەیدەن، دۆخ و گۆڕانی ئەو نرخانە دەپێوێت کە لەلایەن بەرهەمهێنەرەوە لە قۆناغە جیاوازەکانی پرۆسەی بەرهەمهێناندا سەپێنراون. ئەم پێوەرە جگە لە کاڵا و خزمەتگوزارییە کۆتاییەکان، کاڵای نیمچە تەواو و کەرەستەی خاویش دەگرێتەوە و بە ئامرازێکی باش دادەنرێت بۆ پشکنینی گۆڕانکارییەکانی تێچوون لە پیشەسازییە جیاوازەکاندا. گۆڕانکارییەکانی پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەر لە ماوەی دیاریکراودا بۆ حیسابی هەڵاوسانی بەرهەمهێنەر بەکاردەهێنرێت.
لە ئەدەبیاتی ئابووریدا، پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەر بە پێوەرێکی پێشبینیکراو ناودەبرێت. ئەمەش واتە بە پشکنینی ئەم پێوەرە مرۆڤ دەتوانێت زانیاری لەسەر ئاستی گۆڕانی نرخ لە بازاڕی کاڵا و خزمەتگوزارییە بەکاربەرەکان یان هەڵاوسان بەدەستبهێنێت. بە واتایەکی تر هەر بەرزبوونەوە یان دابەزینێکی نرخ لە پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەردا لە پێوەرەکانی نرخی بەکاربەردا بە نێوانێکی کاتیشدا بەدی دەکرێت.
پێوەرەکانی نرخی جوملە (WPI)
ئەم پێوەرە پێوەرێکە بۆ گۆڕانکاری لە ئاستی گشتی نرخەکان لە کەرتی جوملە و گۆڕانکاری لە نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان لەسەر ئاستی بەرهەمهێنەر و فرۆشیارە گەورەکان دەپێوێت. بە واتایەکی تر ئەم پێوەرە گۆڕانکارییەکانی نرخی دراو بۆ کاڵاکان لە قۆناغە جیاوازەکانی دابەشکردندا تا قۆناغی فرۆشتنی تاکەکەسی نیشان دەدات. هەروەها نرخی کەرەستەی خاو بۆ بەکارهێنانی کۆتایی و مامناوەند و نرخی کاڵای تەواونەکراو یان مامناوەند و نرخەکەی لەخۆدەگرێت لە کاڵای تەواو.
پێوەرەکانی نرخی کاڵای هاوردەکراو (MPI)
ڕەوتی گۆڕانی نرخی ئەو بەرهەمانەی کە لە ماوەی دیاریکراودا بۆ وڵات دابین دەکرێن بە بەکارهێنانی پێوەرەکانی نرخی کاڵا هاوردەکراوەکان نیشان دەدرێت. لە ڕاستیدا ژمارەی ئەم پێوەرە نوێنەرایەتی گۆڕانی تێکڕای نرخی کاڵا جۆراوجۆرەکان دەکات لە سەبەتەیەکی دیاریکراوی هاوردەکردندا بە پشتبەستن بە ساڵی بنەڕەتی.
گۆڕانکاری لە پێوەرەکانی نرخی کاڵا هاوردەکراوەکان لە ژێر کاریگەری گۆڕاوەکانی نرخی ئاڵوگۆڕ و هەڵاوسانی جیهانی و سیاسەتی ئابووری حکومەتەکاندایە. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە نرخی کاڵا هاوردەکراوەکان یەکێکە لەو هۆکارە گرنگانەی کە کاریگەری لەسەر بڕی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی وڵاتان هەیە. بۆیە گۆڕانکارییەکانی گرنگییەکی زۆریان هەیە.
حیساب کردنی هەڵاوسانی ئابووری
بۆ حیسابی ڕێژەی هەڵاوسان، دوای هەڵبژاردنی ساڵی بنەڕەتی، دەبێت یەکێک لە پێوەرەکانی سەرەوەی نرخەکان حیسابی بۆ بکرێت. گوتمان باوترین پێوەر بریتییە لە CPI، بۆیە بەردەوام دەبین لەسەر هەمان پێوەر:
بۆ بەدەستهێنانی ئەم پێوەرە فۆرمولەی لاسپێر بەکاردەهێنرێت و تێکڕای قورسایی نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان حیسابی بۆ دەکرێت. لە خوارەوە دەتوانن ئەم فۆرمولەیە ببینن:
بۆ دانانی لە فۆرمولەی سەرەوەدا:
- Pt = نرخی بەرهەمی خوازراو لە کاتی t
- P0 = نرخی بەرهەمی خوازراو لە کاتی ساڵی بنەڕەتیدا
- Q0= ژمارەی کاڵا بەکارهێنراوەکان لە ماوەی ساڵی بنەڕەتیدا
- Σ= کۆی تێکڕای قورسایی هەموو شتەکان لە سەبەتەیەک کاڵادا
ئێستا کە ئێمە CPIمان حیساب کردووە، کاتی ئەوە هاتووە هەڵاوسانەکە حیساب بکەین. بۆ بەدەستهێنانی ڕێژەی هەڵاوسان بە پشتبەستن بە CPI ئەم فۆرمولەیە بەکاردەهێنرێت:
بۆ دانانی لە فۆرمولەی سەرەوەدا:
- T: ڕێژەی هەڵاوسان
- CPI1: پێوەرەکانی نرخی بەکاربەر لە ساڵی مەبەست
- CPI2: پێوەرەکانی نرخی بەکاربەر لە کاتی ساڵی بنەڕەتیدا
جۆرەکانی هەڵاوسان
هەڵاوسان بەپێی خێرایی دابەش دەکرێت بەسەر ئەم پۆلانەدا:
هەڵاوسانی ئابووری خشۆک (Creeping Inflation): هەڵاوسانی خشۆک یان سووک کاتێک ڕوودەدات کە بەرزبوونەوەی ساڵانەی نرخ بە ڕێژەی ٣٪ یان کەمتر بێت. بەپێی ئامارەکانی یەدەگی فیدراڵی، بەرزبوونەوەی ئاستی نرخەکان بە ڕێژەی لەسەدا ٢ یان کەمتر بۆ گەشەی ئابووری باشە، چونکە بەکاربەران پێیان وایە لە داهاتوودا نرخەکان بەرز دەبنەوە. لە ئەنجامدا خواستەکانیان زیاد دەکەن بۆ ئەوەی لە داهاتوودا ڕووبەڕووی گرانبوونی نرخەکان نەبنەوە. بەم شێوەیە هەڵاوسانی خشۆک دەبێتە هۆی خۆشگوزەرانی ئابووری.
هەڵاوسانی ئابووری بڕەو (Walking Inflation): هەڵاوسانی بڕەو بە بەهێزتر یان وێرانکەرتر دادەنرێت و ڕێژەی ساڵانە بەزۆری لە نێوان ٣ بۆ ١٠ لەسەددایە. ئەم هەڵاوسانە زیانبەخشە بۆ وڵاتان. چونکە خەڵک زیاتر لە پێداویستییە پێویستەکان دەکڕن بۆ ئەوەی لە داهاتوودا پێویست نەکات پارەی زیاتر بدەن بۆ کڕینی.
ئەم زیادبوونە لە کڕیندا خواست زیاتر زیاد دەکات و دابینکەران ناتوانن داواکاری زیادە دابین بکەن. لە دۆخێکی وادا، بەهۆی کەمی مووچە، بەشێکی زۆری خەڵک دەستڕاگەیشتن بە کەلوپەل و خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان لەدەست دەدەن بەهۆی زۆری تێچووی ئەو کاڵا و خزمەتگوزارییانە.
هەڵاوسانی ئابووری فڕیو (Galloping Inflation): هەڵاوسانی فڕیو کاتێک ڕوودەدات کە ڕێژەی هەڵاوسان 10% یان زیاتر بێت. لەم کاتەدا ئابووری لاواز دەبێت و بەهای پارەش تا ڕادەیەک کەم دەبێتەوە. هەروەها هێزە مرۆییەکانی بازرگانییەکانیش لە دابینکردنی پێداویستییەکانیاندا ڕووبەڕووی کێشە دەبنەوە.
سەرەڕای هەڵاوسانی زۆر، وەبەرهێنەران ڕەتیدەکەنەوە وەبەرهێنان لەو وڵاتە بکەن و سەرمایەکانیان لەو وڵاتە بکێشنەوە. ئابووری ناسەقامگیر دەبێت و بەرپرسانی حکومەت متمانەیان لەدەست دەدەن. بۆیە باشترە بە هەر نرخێک بێت لە هەڵاوسانی فڕیو، وڵاتان دوور بکەونەوە.
هەڵاوسانی ئابووری گەورە (Hyperinflation): هەڵاوسانی گەورە، بەرزبوونەوەی خێرا و بەربڵاو و لەدەرەوەی کۆنتڕۆڵی نرخەکانە لە ئابووریدا. لە کاتێکدا هەڵاوسان ئاماژەیە بۆ بەرزبوونەوەی نرخەکان لە ئابووریدا، هەڵاوسانی زۆر ئاماژەیە بۆ بەرزبوونەوەی خێرای هەڵاوسان بە ڕێژەی زیاتر لە 50% لە مانگێکدا.
هەڵاوسانی گەورە دیاردەیەکی دەگمەنە لە ئابووری وڵاتانی پێشکەوتوودا. ئەگەری زیادبوونی هەڵاوسان لە کاتی شەڕ و ئاژاوەی ئابووری وڵاتان زیاترە و یان کاتێک بانکی ناوەندی ئەو وڵاتە پارەیەکی زۆر چاپ دەکات.
دۆخی هەڵاوسان لە جیهاندا
زۆرێک لە وڵاتانی جیهان لە ساڵی ٢٠٢٤دا ڕووبەڕووی کێشەی هەڵاوسان بوونەتەوە. دەرئەنجامەکانی بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا، شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیا، هێرشی حوسیەکان بۆ سەر کەشتییەکانی کە بە دەریای سووردا دەڕۆن و گەشەی نرخی وزە گرنگترین هۆکاری بەرزبوونەوەی هەڵاوسان لە جیهاندا بووە. بەپێی ئامارەکان، ژمارەی ئەو وڵاتانەی کە لەگەڵ هەڵاوسانی 10% یان زیاتردا کێشەیان هەیە، لە 19 وڵاتەوە لە ساڵی 2018 بۆ 82 وڵات لە ساڵی 2022 زیادیکردووە. ئەم پرسە بە تایبەتی لە نێو وڵاتانی ئەوروپیدا بەدی کراوە کە زیاتر کاریگەری شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیایان لەسەر بووە.
