جەڵتەی مێشک حاڵەتێکی زۆر سەخت و کوشندەیە کە کاتێک ڕوودەدات کە ڕۆیشتنی خوێن بۆ بەشێکی مێشک تێکدەچێت. هۆکاری سەرەکی ئەم جەڵتەیە بریتییە لە گیرانی خوێنبەرێک لە مێشکدا بەهۆی مەینی خوێن یان پچڕانی یەکێک لەو خوێنبەرانەی کە خوێنی ئەو بەشەی شانەکانی مێشک دابین دەکات. لەم بابەتەدا بەدواداچوون بۆ هۆکار و نیشانەکان و جۆرەکان و چارەسەرەکانی جەڵتەی مێشک دەکەین.
جەڵتەی مێشک چییە؟
جەڵتەی مێشک (Stroke) کاتێک ڕوودەدات کە ڕۆیشتنی خوێن بۆ بەشێک لە مێشک ببڕدرێت یان بوەستێت. لە ئەنجامدا ئەو بەشەی مێشک ناتوانێت بە شێوەیەکی ئاسایی کار بکات. جەڵتەی مێشک هەندێک جار پێی دەوترێت هێرشی مێشک، ئینفەکتی مێشک، یان ڕووداوی خوێنبەرەکانی مێشک (CVA).
جەڵتەی مێشک دووەم هۆکاری سەرەکی مردنە لە جیهاندا. ئەگەر نیشانەکانی ئاگادارکردنەوەی جەڵتەی مێشکت لە خۆت یان کەسێکی دەوروبەرتدا بینی، پێویستە بەبێ دواکەوتن پەیوەندی بە ژووری فریاکەوتنەوە بکەیت. تا زووتر نەخۆشەکە ببرێتە دامەزراوەی پزیشکی، ئەگەری ئەوە زیاترە کە چارەسەرەکە سەرکەوتوو بێت و ئاڵۆزییەکانی جەڵتەکە کەم ببێتەوە.
جۆرەکانی جەڵتەی مێشک
جەڵتەی مێشک بەگشتی بەسەر دوو جۆری سەرەکیدا دابەش دەکرێت: جەڵتەی مێشکی ئیسکیمیک و جەڵتەی خوێنبەربوون (Hemorrhagic). جەڵتەی ئیسکیمیک کاتێک ڕوودەدات کە خوێنبەرێک لە مێشکدا دەگیرێت، لەکاتێکدا جەڵتەی خوێنبەربوون بەهۆی دزەکردن یان پچڕانی بۆری خوێن لە مێشکدا دروست دەبێت.
هەروەها ڕەنگە هەندێک کەس تووشی هێرشی ئیسکیمیکی ڕاگوزەر (TIA) یان مینیستۆک بوون کە بریتییە لە پچڕانێکی کاتی لە ڕۆیشتنی خوێن بۆ مێشک. ئەم پچڕانە دەتوانێت تا پێنج خولەک بخایەنێت. بە پێچەوانەی جەڵتەی مێشک، هێرشی ئیسکیمیکی کاتی نابێتە هۆی نیشانە بەردەوامەکان، بەڵام دەتوانێت نیشانەیەکی ئاگادارکردنەوە بێت بۆ جەڵتەی مێشک لە داهاتوودا.
جەڵتەی مێشکی ئیسکیمیک
جەڵتەی مێشکی ئیسکیمیک، یان جەڵتەی گیران، کاتێک ڕوودەدات کە بۆرییەکی خوێن کە ئۆکسجین و ماددە خۆراکیەکان بۆ مێشک دابین دەکات، بگیرێت و ڕۆیشتنی خوێن بۆ بەشێک لە مێشک تێکبچێت. لە ئەنجامدا خانە و شانەکانی مێشک دەست دەکەن بە مردن بەهۆی کەمی ئۆکسجین و ماددە خۆراکیەکان. زیاتر لە ٨٥%ی جەڵتەکانی مێشک لە جۆری ئیسکیمیکن.
جەڵتەی ئیسکیمیک بەسەر دوو جۆردا دابەش دەکرێت: جەڵتەی ترۆمبۆتیک و جەڵتەی ئیمبۆلیک. جەڵتەی ترۆمبۆتیک بەهۆی مەینی خوێنەوە دروست دەبێت کە لە بۆرییەکی خوێن لە مێشکدا دروست بووە. جەڵتەی ئیمبۆلیک بەهۆی خوێن مەین یان پاشماوەی پلاکێت دروست دەبێت کە لە شوێنێکی تری لەش دروست بووە و دواتر بەناو خوێندا دەڕوات بۆ بۆرییەکی خوێن لە مێشکدا.
جەڵتەی جۆری خوێنبەربوون
جەڵتەی خوێنبەربوون کاتێک ڕوودەدات کە بۆرییەکی خوێن کە خوێن بۆ مێشک دابین دەکات، دەشکێت و خوێنی لێبچێت. پچڕانی مێشک دەبێتە هۆی خوێنبەربوون لە مێشکدا، ئەمەش خانە و شانەکانی مێشک لە ئۆکسجین و ماددە خۆراکیەکان بێبەش دەکات.
ئەو هۆکارانەی کە بەشدارن لە جەڵتەی خوێنبەربوون بریتین لە:
- بەرزی پەستانی خوێن کە بە باشی کۆنترۆڵ نەکراوە
- زیاد بەکارهێنانی دەرمانی تراوکەرەوەی خوێن
- لاوازبوونی خوێنبەرەکان (لێچوونی خوێن لە خاڵە لاوازەکانی دیواری خوێنبەرەکاندا)
- برینداربوونی سەر، وەک پێداکێشانێکی شتێک بە سەردا
- نەخۆشی ئەنجیۆپاتی ئامیلۆید مێشک (کۆبوونەوەی پڕۆتین لە دیواری خوێنبەرەکاندا کە دیواری خوێنبەرەکان لاواز دەکات)
- جەڵتەی مێشکی ئیسکیمیک کە دەبێتە هۆی خوێنبەربوون لە مێشکدا
بەزۆری جەڵتەی خوێنبەربوون لە جەڵتەی ئیسکیمیک جددیترە. لەسەدا ٣٠ بۆ ٥٠ی ئەو کەسانەی ئەم جۆرە جەڵتەی مێشکیان هەیە دەمرن. چارەسەری جەڵتەی خوێنبەربوون بریتییە لە هەوڵدان بۆ ڕاگرتن یان ڕێگریکردن لە خوێنبەربوون بۆ ناو شانەکانی مێشک.
هۆکاری جەڵتەی مێشک چییە؟
هەر کەسێک لە هەر تەمەنێکدا بێت دەتوانێت تووشی ئەم جەڵتەیە بێت. هەرچەندە جەڵتەی مێشک زیاتر لە کەسانی پێگەیشتوودا زیاترە، بەڵام منداڵان و گەنجانی پێگەیشتووش دەتوانن ئەم حاڵەتە مەترسیدارەیان هەبێت. بۆ یارمەتیدان لە خۆپاراستن لە جەڵتەی مێشک، گرنگە بزانیت دەربارەی هۆکارەکانی مەترسی کە مەترسی تووشبوونت بە جەڵتەی مێشک زیاد دەکەن.
گرنگترین هۆکارەکانی ئەم نەخۆشییە بریتین لە:
- بەرزی پەستانی خوێن
- نەخۆشی دڵ
- شەکرە
- جگەرەکێشان (جگەرە و نێرگەلە)
- زیاد لە پێویست خواردنەوەی کحول
- زیادبوونی کێش
- حەبی ڕێگری لە دووگیانی
- دووبارەبوونەوەی سەرئێشەی شەقیقە
- خواردنی هەندێک دەرمان، وەکو تراوکەرەوەی خوێن
- هەبوونی پێشینەی هێرشی ئیسکیمیکی کاتی (جەڵتەی مێشکی بچووک)
- هەبوونی پێشینەی خێزانی لە جەڵتەی مێشک
- زۆری ژمارەی خڕۆکە سوورەکانی خوێن
- بەرزی کۆلیسترۆڵ و چەوری خوێن
- پیربوون
نیشانەکانی جەڵتەی مێشک چین؟
نیشانەکانی جەڵتەی مێشک دەتوانن جیاواز بن بەپێی ئەو ناوچەیەی مێشک کە تووشی بووە. گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ئەم نیشانانە زیاتر لەناکاو دەردەکەون.
ئەگەر تۆ یان کەسێکی تر گومانی جەڵتەی مێشکت هەبوو، دەستبەجێ پەیوەندی بە ژمارەی فریاکەوتن بکە. تەنانەت ئەگەر تا کاتی گەیشتنی ئەمبولانس نیشانەکان چارەسەر ببن، هێشتا گرنگە بچیتە نەخۆشخانە بۆ هەڵسەنگاندن و چارەسەرکردن.
ئەگەر نیشانەکانی بە خێرایی چاک ببنەوە، لە ماوەی ٢٤ کاتژمێردا، لەوانەیە کەسەکە هێرشی ئیسکیمیکی کاتی (TIA)ی هەبووبێت. بەڵام ئەم حاڵەتە هێشتا بە حاڵەتی فریاگوزاری پزیشکی دادەنرێت و پێویستە چارەسەر بکرێت بۆ کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە ئەم حاڵەتە لە داهاتوودا.
هەندێک لە نیشانە باوەکانی جەڵتەی مێشک بریتین لە:
- دژواری قسەکردن یان لەدەستدانی تەواوەتی قسەکردن
- لێلبوونی بینین
- سەرەگێژە
- سەرئێشە (بەزۆری لەناکاو و توند)
- داکەوتنی لایەکی دەموچاو
- لەدەستدانی هەماهەنگی
- لەدەستدانی بیرەوەری
- گۆڕانی باری دەروونی یان گۆڕانی لەناکاوی کەسایەتی
- سکچوون و ڕشانەوە
- ڕەقبوونی مل
- بێهۆشبوون
- گرژبوون
کاریگەرییەکانی دوای جەڵتەی مێشک
جەڵتەی مێشک دەتوانێت ببێتە هۆی کەمئەندامییەکی کاتی یان هەمیشەیی. توندی و جۆری کاریگەرییەکانی ئەم جەڵتەیە بەندە بە درێژایی ئەو ماوەیەی کە مێشکی کەسەکە بێبەش دەبێت لە خوێن و ئەو ناوچەیەی مێشکی کە کاریگەری لەسەرە.
بەزۆری ئەم جەڵتەیە لایەکی لەش ئیفلیج دەکات. جگە لەوەش نەخۆش لەوانەیە تووشی ئاڵۆزییەکانی وەک کێشەی قووتدان، کێشەی هەستیاری، گۆڕانکاری دەروونی و سۆزداری و تێکچوونی مەعریفی بێت.
هەندێک لە نەخۆشەکان بە تێپەڕبوونی کات بە ڕێژەیەکی باش سەلامەتی خۆیان بەدەست دەهێننەوە، بەڵام بەداخەوە زۆربەیان هەرگیز بە تەواوی چاک نابنەوە. ئەم کەسانە دەبێت شێوازی ژیانیان بگۆڕن و لە هەندێک حاڵەتدا تا ڕادەیەک وابەستەی کەسانی دیکە بن.
هەندێک لە گرنگترین ئاڵۆزییەکان و کاریگەرییەکانی دوای جەڵتەی مێشک بریتین لە:
- ئیفلیجی یان لاوازی لایەکی لەش، کە دەبێتە هۆی لەدەستدانی کۆنترۆڵی ماسولکەکانی دەم و قۆڵ، یان قاچ و دەتوانێت توانای ڕۆیشتن و پاراستنی هاوسەنگی و ئەنجامدانی جوڵەی ورد تێکبدات.
- سەختی قسەکردن، کە بە ئافازیا ناسراوە. ئەم حاڵەتە لەوانەیە ببێتە هۆی دژواری قسەکردن و بێژەکردنی وشەکان.
- سەختی قووتدان، یان ناڕێکی خواردن، زۆر باو دەبێت دوای جەڵتەی مێشک و هەندێک جار دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی خۆراک یان شلە بە هەڵە بچێتە ناو سییەکان، ئەمەش مەترسی هەوکردن یان کۆبوونەوەی شلە لە سییەکان زیاد دەکات.
- گرفتی بیرەوەری، کە ڕەنگە ببێتە هۆی ئەوەی مرۆڤ تووشی کێشە بێت لە فێربوونی شتی نوێدا.
- کێشەکانی ڕیخۆڵە و میزەڵدان، کە بریتین لە هەوکردنی بۆری میز و میزەچرکە و کێشەکانی هەرس وەک قەبزی و سکچوون.
- تێکچوونی خەو، کە بریتین لە کەمخەوی، وەستانی هەناسەدان لە کاتی خەودا، تێکچوونی سووڕی خەو.
- کێشەی دەروونی و سۆزداری، کە بریتین لە دڵەڕاوکێ، خەمۆکی، کەمبوونەوەی تەرکیز، شەڕانگێزی و خەونبینین.
- کێشەکانی بینین، کە بریتین لە کەمبوونەوەی بینین، وشکبوونەوەی چاو، هەستیاری بە ڕووناکی، خێلبوون.
دەستنیشانکردنی جەڵتەی مێشک
لە کاتی جەڵتەی مێشکدا، کاتێک نەخۆشێک دەگاتە نەخۆشخانە، پرۆسەی دەستنیشانکردن و چارەسەرکردن زۆر خێرا دەبێت. تیمی فریاکەوتن سەرەتا هەوڵ دەدەن جۆری جەڵتەکە دیاری بکەن. دواتر بە خێرایی سکانی تۆمۆگرافی کۆمپیوتەریی (CT) یان تاقیکردنەوەکانی تری وێنەگرتن ئەنجام دەدرێت. هەروەها پسپۆڕان پێویستە هۆکاری دیکەی ئەگەری نیشانەکان ڕەت بکەنەوە، وەک وەرەمی مێشک یان کاردانەوەی دەرمان.
هەندێک لەو پشکنینانەی کە ڕەنگە بۆ دەستنیشانکردنی جەڵتەی مێشک ئەنجام بدرێن بریتین لە:
- پشکنینی جەستەیی بۆ پشکنینی لێدانی دڵ و پەستانی خوێن و نیشانە کلینیکیەکانی تر
- پشکنینی خوێن بۆ هەڵسەنگاندنی خێرایی مەینبوونی خوێن و ئاستی شەکری خوێن بۆ دەستنیشانکردنی هەر نائاسایییەک
- سکانی تۆمۆگرافی کۆمپیوتەریی (CT) بۆ پشکنینی خوێنبەربوون لە مێشکدا، جەڵتەی مێشکی ئیسکیمیک، وەرەم، یان کێشەکانی تری مێشک
- MRI بۆ دروستکردنی وێنەی وردی مێشک بۆ ناسینەوەی شانە تێکچووەکان بەهۆی جەڵتەی مێشک یان خوێنبەربوونی مێشک
- سۆنەری کارۆتید، کە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەی وردی ناوەوەی خوێنبەرەکانی کارۆتید لە ملدا و دەتوانێت نیشتنی چەوری (پلاکێت) و ڕۆیشتنی خوێن لەم خوێنبەرانەدا نیشان بدات.
فریاگوزاری سەرەتایی بۆ جەڵتەی مێشک
ئەگەر تۆ یان کەسێکی تر تووشی ئەم حاڵەتە بوون، یەکەم کاری بنەڕەتی ئەوەیە کە دەستبەجێ پەیوەندی بە خزمەتگوزارییە پزیشکییە فریاگوزارییەکانەوە بکەیت. ئەگەر پێویست بوو دەتوانیت فریاگوزاری سەرەتایی ئەنجام بدەیت، وەک زیندووکردنەوەی دڵ و سییەکان (CPR). چارەسەری خێرا دەتوانێت مەترسی مردن یان کەمئەندامی درێژخایەن کەم بکاتەوە.
چاودێری پێویستی جەڵتەی مێشک پێش هاتنی خزمەتگوزارییە فریاگوزاریەکان بریتییە لە:
- کەسەکە لە شوێنێکی سەلامەت دابنێ: ئەگەر گرنگی بە کەسێک دەدەیت کە جەڵتەی مێشکی هەبووە، دڵنیابە لەوەی کە لە دۆخێکی سەلامەت و ئاسوودەدایە. ئەگەر ڕشانەوەیان هەبوو، بە لایەکدا بیانگێڕە و کەمێک سەری بەرزبکەرەوە.
- پشکنینی هەناسەدان: ئەگەر کەسەکە هەناسە نەدا، دەستبەجێ دەست بە پاڵەپەستۆی سنگ (CPR) بکە. ئەگەر کێشەی هەناسەدان هەبوو، جل و بەرگی شل بکەرەوە، وەک کراوات یان سکارف.
- کۆنتڕۆڵکردنی خوێنبەربوون: ئەگەر کەسەکە بەهۆی کەوتنەوە خوێنی لێدەهات، ئەوا بە بەکارهێنانی قوماشێکی پاک فشار بخەرە سەر برینەکە.
- چاودێری گۆڕانکارییەکانی دۆخ بکە: بە وردی چاودێری نیشانەکان بکە و ئەو کاتەی کە بە وردی دەستیان پێکردووە، و ئامادەبە ئەم زانیاریانە بدەیت بە بەڕێوەبەری فریاگوزاری. ئەگەر کەسەکە بەهۆی کەوتنەوە سەری بریندار بووە، دڵنیابە لە ڕاپۆرتکردنی.
- بە ئارامی و دڵنیاکەرەوە پەیوەندی بکە: بە هێمنی قسە لەگەڵ کەسەکە بکە بۆ کەمکردنەوەی فشار و دڵەڕاوکێ.
- ڕێگری لە خنکاندن: دوور بکەوەرەوە لە پێدانی هەر خواردن و خواردنەوەیەک، چونکە لەوانەیە ببێتە هۆی خنکاندن.
شێوازەکانی چارەسەری جەڵتەی مێشک
ئەگەر جەڵتەی مێشکت هەبووە، جۆری چارەسەرەکە بەندە بە جۆری جەڵتەکەوە. بەگشتی ئەو چارەسەرانەی کە بەزۆری لە ماوەی ٢٤ کاتژمێری یەکەمی دوای جەڵتەی مێشکدا دەدرێن بریتین لە:
- دەرمان بۆ تواندنەوەی خوێنە مەیوەکان لە مێشکدا (thrombolysis)
- نەشتەرگەری لابردنی خوێنە مەیوەکە (thrombectomy) یان دەرهێنانی شلە لە مێشک
- ڕاگرتنی زیادبوونی پەستانی ناو کەلەسەر یان مێشک
لە حاڵەتی جەڵتەی مێشکی ئیسکیمیکدا پزیشکان هەوڵدەدەن ئەو خوێن مەیوەی کە بووەتە هۆی جەڵتەی مێشکەکە بتوێننەوە. ئەمەش بە نووسینی دەرمانی ترۆمبۆلیتیک یان بە نەشتەرگەری (بەزۆری ترۆمبێکتۆمی میکانیکی) ئەنجام دەدرێت. هەروەها لەوانەیە پزیشکەکەت دەرمانەکانت بۆ بنووسێت بۆ بەڕێوەبردنی پەستانی خوێن.
لە جەڵتەی خوێنبەربووندا پزیشکان سەرنجیان لەسەر کۆنترۆڵکردنی خوێنبەربوونەکە دەبێت. دەرمان دەنووسن بۆ ڕێگریکردن لە خوێنبەربوون لە مێشکدا و بەڕێوەبردنی پەستانی خوێن. هەروەها ڕەنگە پێویست بە نەشتەرگەری بکات بۆ کەمکردنەوەی فشاری ناو سەر لە دەوری مێشک.
خۆپاراستن لە جەڵتەی مێشک
دەتوانیت ئەگەری تووشبوونت بەم جەڵتەیە کەم بکەیتەوە بە گرتنەبەری ڕێوشوێنی خۆپارێزی. زانینی هۆکارەکانی مەترسیت و گرتنەبەری شێوازی ژیانی تەندروست گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە جەڵتەی مێشک. ئەگەر پێشتر جەڵتەی مێشکت هەبووە، گرتنەبەری ئەم هەنگاوانە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ڕێگریکردن لە جەڵتەی مێشکی تر. هەروەها دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی مەترسییەکان لە داهاتوودا ئەگەر هێرشی ئیسکیمیکی کاتی (TIA)ت هەبووبێت.
زۆرێک لە ستراتیژییەکانی خۆپاراستن لە جەڵتەی مێشک هاوشێوەی ئەو ستراتیژانەی کە بۆ خۆپاراستن لە نەخۆشییەکانی دڵن. بەگشتی پێشنیارەکانی شێوازی ژیانی تەندروست بریتین لە:
- کۆنتڕۆڵکردنی بەرزی پەستانی خوێن
- کەمکردنەوەی کۆلیسترۆڵ و چەوری تێر لە خۆراکەکەتدا
- وازهێنان لە جگەرەکێشان
- پاراستنی کێشێکی تەندروست
- زیادکردنی خواردنی سەوزە و میوە
- وەرگرتنی وەرزشی ڕۆژانە
- نەخواردنەوەی مەی
ئایا جەڵتەی مێشک دەتوانرێت چارەسەر بکرێت؟
یەکێک لەو پرسیارانەی کە زۆرجار لەلایەن خێزان و هاوڕێیانی نەخۆشەکانەوە دەکرێت ئەوەیە کە ئایا ئەم نەخۆشییە چارەسەر دەکرێت یان نا؟ وەڵامەکە ئەرێنییە، جەڵتەکانی مێشک چارەسەر دەکرێت؛ بەڵام ڕێژەی چاکبوونەوە و ماوەی چارەسەرکردن بە تەواوی بەندە بە بارودۆخی نەخۆشەکە، جۆر و توندی جەڵتەکە و ئەو ڕێوشوێنانەی کە گیراوەتەبەر.
چارەسەری فیزیۆتێراپی و چاکسازی جەڵتەکە لەو ڕێکارانەن کە یارمەتی نەخۆشەکان دەدەن بۆ گەیشتن بە بەرزترین ئاستی چاکبوونەوە و گەڕانەوە بۆ ژیانی ئاسایی خۆیان.
تەمەن و هەوڵی نەخۆشەکە، هەروەها ئەو ڕێوشوێنانەی کە پزیشک و پزیشکی فیزیۆتراپی دەیگرنەبەر، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە چارەسەرکردنی نەخۆشانی جەڵتەی مێشکدا.
